ΕΞΑΡΧΟΣ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

 

. ΕΞΑΡΧΟΣ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

 

Γράφει ο Βασίλης Αποστόλου

 

Γενικά: Κοντά στους πρόποδες του κεντρικού ορεινού όγκου του Μπούρινου είναι χτισμένος ο Έξαρχος 36 χιλιόμετρα Β.Α των Γρεβενών σε υψόμετρο 730 μέτρων. Για να φτάσεις στον Έξαρχο μπορείς να ακολουθήσεις τις παρακάτω διαδρομές. Από Κοζάνη μπορείς να ακολουθήσεις την Εγνατία οδό. Στον κόμβο της Σιατίστης στρίβοντας αριστερά συναντάς πρώτα το Παλιόκαστρο, στη συνέχεια το Δαφνερό και μετά τον Έξαρχο, με συνολική χιλιομετρική απόσταση Κοζάνη- Έξαρχος 40 χιλιόμετρα. Η άλλη διαδρομή από Κοζάνη είναι μέσω Αιανής, Χρωμίου, Βάρης. Από Γρεβενά διασχίζεις την Κνίδη, Πυλωρούς, Βάρη και καταλήγεις στον Έξαρχο. Συνορεύει ανατολικά με το δήμο Σιατίστης (περιοχή Μπούρινου-Τσερβένα) και με την  κοινότητα Χρωμίου, δυτικά με τους οικισμούς Δαφνερού, Ταξιάρχη, βόρεια με Παλιόκαστρο και κτηματική περιοχή Σιατίστης, νότια με Κνίδη, Κολοκυθάκι. Στις πρώτες βουλευτικές εκλογές που πραγματοποιήθηκαν στις 31 Μαΐου 1915 ψήφισαν στο εκλογικό κέντρο Παλαιοκάστρου. Στον εκλογικό κατάλογο της Υποδιοικήσεως Γρεβενών που συντάχθηκε το 1914 ήταν εγγεγραμμένοι 41 άρρενες Εξαρχιώτες. Υπήρξε έδρα κοινότητας η οποία ιδρύθηκε με το Β.Δ 19-12-1918, ΦΕΚ.Α 200/1918 με συνοικισμούς απαρτίσαντες την κοινότητα Έξαρχος, Βάρτσα (σήμερα Βάρης,ο). Μέχρι το 1998 λειτουργούσε ως έδρα  κοινότητας, στη συνέχεια αποτέλεσε γεωγραφικό διαμέρισμα του δήμου Βεντζίου ως το 2010 και σήμερα ανήκει στο διευρυμένο δήμο Γρεβενών.

          Αρχαιότητες: Λόγω των πολλών υδάτων, των πλούσιων βοσκοτόπων ο Έξαρχος με το αρχαιοπρεπές όνομα κατοικήθηκε από αρχαιοτάτων χρόνων. Όστρακα υπάρχουν στη θέση Καστράκια, Γουμαράδα, Όπεσι, Αρμυρονέρι, Ξηροβούνι.

 

          Οικονομία. Το έδαφος είναι ορεινό με πολλές βοσκήσιμες εκτάσεις ιδανικό για εκτροφή αιγοπροβατροφίας λόγω του ομαλού ανάγλυφου και των βοσκοτόπων 34.000 στρεμμάτων, αγελαδοτροφίας, παραγωγή φορτηγών ζώων λόγω της σατνώδους βλάστησης, σιτηρών κύρια με την καλλιέργεια χωραφιών που δόθηκαν σχεδόν σε όλους από το αγρόκτημα του οικισμού  Βάρη.

 

          Σήμερα ο κάμπος ποτίζεται με σύγχρονο αρδευτικό με το γαιόφραγμα που κατασκευάστηκε στα ερείπια αρχαίου οικισμού στην περιοχή Καλάμια. Για τις υδρευτικές ανάγκες χρησιμοποιούσαν προπολεμικά τις πηγές «Ζούμπου», «Ντιλμπάνο», «Πέι πηγάδι». Υδρεύεται με σύγχρονο εσωτερικό δίκτυο το οποίο κατασκευάσθηκε το 1971. Οι αραιές βροχοπτώσεις κατά τη διάρκεια της άνοιξης σε συνδυασμό με τις μεγάλες θερμοκρασίες δημιουργούν σοβαρό πρόβλημα στην ωρίμανση σιτηρών. Το έδαφος χάνει εύκολα την υγρασία και η παραγωγή πάντα είναι μειωμένη. Ευνοημένη στο χωριό μας είναι η κοπαδιάρικη κτηνοτροφία. Από το 1937 ως το 1960 ο οικισμός αποτέλεσε οικονομικό κέντρο λόγω της εκμετάλλευσης του χρωμίτη στην περιοχή Βοϊδόλακκος του Μπούρινου και απασχόλησης εκατοντάδων εργατών από την ευρύτερη περιοχή

 

          Μακεδονικός Αγώνας: Το χωριό αποτελούσε πέρασμα των μακεδονομάχων, των αντάρτικων σωμάτων που  ερχόταν από την ελεύθερη Ελλάδα που ως σκοπό είχαν να εμψυχώσουν τους Μακεδόνες, να μείνουν πιστοί στο Πατριαρχείο, να προετοιμάσουν το έδαφος για απελευθέρωση της Μακεδονίας. Το δρομολόγιο συνήθως που ακολουθούσαν ήταν Αγιόφυλλο Καλαμπάκας, Φιλί, Καλόχι, Πόρος, Εξαρχος, Παλιόκαστρο, Γαλατινή, Εράτυρα.

          Υδάτινος πλούτος: Τα ρυάκια που περιβάλλουν τον οικισμό είναι συνεχούς ροής, έχουν τις πηγές στους πρόποδες του Μπούρινου. Συμβάλλουν στο Σαραντάπορο, παραπόταμο του Αλιάκμονα. Οι πλούσιοι υδάτινοι πόροι χρησιμοποιήθηκαν για την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας, για την καλλιέργεια καλαμποκιού, τριφυλλιού. Με τη δύναμη του νερού λειτούργησαν πέντε νερόμυλοι, μαϊντάνια, δριστέλες. Δυστυχώς η τοπική αυτοδιοίκηση, δεν προχώρησε στη βιομηχανική εκμετάλλευση, στη λειτουργία εργοστασίων εμφιάλωσης ύδατος. Στα λακκώματα του χωριού αναπτύσσονται νοστιμότατα ψαράκια. Οι επιδέξιοι ψαράδες τα πιάνουν με χέρια και δίχτυα.  Από τις πηγές του χωριού υδροδοτείται ο Βάρης και η Σιάτιστα.

                      

          Επικοινωνία: Οι δρόμοι επικοινωνίας παλιότερα κυρίως ήταν δύο. Ό ένας για Σιάτιστα μέσω Ξηροβούνι, Καγκιόλια, Παλιόκαστρο, Μπάρα κι ο άλλος για Γρεβενά μέσω Μικροκλεισούρας. Πρόκειται για ημιονικούς οδούς. Το δρόμο για Σιάτιστα τον περπατήσανε σχεδόν όλοι οι Εξαρχιώτες και κυρίως εμείς ως μαθητές του Τραμπάντζειου γυμνάσιου.

Τοπική Αυτοδιοίκηση: Με τη δράση τους, τη νοοτροπία τους να μην υποτιμούν τις δυνάμεις συνέβαλαν κατά μεγάλο βαθμό στη διεύρυνση και επικράτηση του θεσμού της τοπικής αυτοδιοίκησης. Οι ίδιοι φρόντισαν για την εκπαίδευση, χτίζοντας σχολειά, χρηματοδοτώντας και συντηρώντας δασκάλους. Τα δίκτυα ύδρευσης, η κατασκευή έργων άρδευσης, η διάνοιξη οδών, η ανέγερση εκκλησιών, σχολείων  είναι έργα συλλογικά.

          Πανίδα-Χλωρίδα: Στις απέραντες εκτάσεις του Μπούρινου ζουν ο λαγός, η πέρδικα, το περιστέρι, το αγριογούρουνο. Δε λείπει και η αρκούδα που προξενεί καταστροφές στη μελισσοκομία, στις φυτείες καλαμποκιού. Πυξάρια ευδοκιμούν στις γύρω περιοχές που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή αντικειμένων οικιακής χρήσης όπως κουτάλες, κλούτσες διακοσμημένες με διάφορες παραστάσεις.

Ακόμη τα μανιτάρια αποτελούν ένα από τα σημαντικά χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν τη χλωρίδα του χωριού και το καθιστούν ευρέως γνωστό στην περιοχή. Το γευστικότατο μανιτάρι η κοκκινούσκα, γνωστό ως πρόβειο με το ροζ θόλο αναπτύσσεται και εμφανίζεται δυo φορές το έτος, την άνοιξη και το φθινόπωρο μετά από έντονες βροχοπτώσεις σε συνδυασμό με αύξηση της θερμοκρασίας. Ο ιδανικός βιότοπος για τη φιλοξενία του συγκεκριμένου είδους μανιταριού αποτελούν τα βοσκοτόπια, οι άδενδρες και θαμνώδεις περιοχές στα Κουριά, στο Αρμυρονέρι, Λιβάδια, Φαρδύκαμπος, Τουρτουρίτσα, Αγία Παρασκευή, Βλαχοχώρι, σχεδόν όλες οι περιοχές με τη βλάστηση της σατνιάς.  Στο χωριό μας σήμερα η συλλογή αυτοφυών μανιταριών από ερασιτέχνες μανιώδεις μανιταροφάγους, είναι ένα φαινόμενο που παρουσιάζει έξαρση.

          Αξιοθέατα: Εκείνο που ομορφαίνει ιδιαίτερα το χωριό είναι η πλατεία η οποία αποτελεί το στολίδι του χωριού. Η πλακόστρωση, η δεντροφύτευση με καλλωπιστικά φυτά, ο ηλεκτροφωτισμός, η φύτευση του πλατανιού με το καθιστικό τις λιθόχτιστες βρύσες, το σιντριβάνι, άλλαξαν ολότελα τη μορφή της και της έδωσαν μια απαράμιλλη αισθητική. Εκεί μαζεύονται οι κάτοικοι τα πρωινά και βραδινά. Συζητούν την επικαιρότητα, θυμούνται το παρελθόν, αγναντεύουν το Ανήλιο, τον Μπούρινο, παρακολουθούν τα τροχοφόρα που περνούν από το μέσο της πλατείας. Το κοινοτικό κατάστημα, βορειοανατολικά της πλατείας, το μοναδικό δημόσιο κτίριο κτίστηκε το 1970. Σήμερα μετά από ανακαίνιση  χρησιμοποιείται ως χώρος πολλαπλών χρήσεων (καφενείο) για τις κοινωνικές ανάγκες των κατοίκων. Εντυπωσιάζει η παιδική χαρά, ο νεόδμητος ναός του Αγίου Νικολάου, ο βυζαντινός ναός του Αγίου Αθανασίου, η τεχνητή λίμνη, ο νερόμυλος, ο αρχαιολογικός τόπος τα «καστράκια».

          Πληθυσμός: 1904=160. 1913=160. 1920=143. 1928=136. 1940=263. 1951=180. 1961=204. 1971=131. 1981=115. 1991=149. 2001=103. 2011=62.

          Σχολείο: Το έτος 1873-74 λειτουργούσε σχολείο με 20 μαθητές και η δαπάνη συντήρησης ανερχόταν σε 600 λίρες. Το έτος 1901-1902 από  έκθεση του προξενείου Ελασσώνος αναφέρεται ότι στο σχολείο φοιτούσαν 15 μαθητές.

          Εκκλησίες: Άγιος Νικόλαος κτίσθηκε το 1830, ο οποίος κατεδαφίσθηκε το 1953 και ο οποίος μετά το σεισμό του 1995 δε λειτουργεί. Σε άλλη θέση ανηγέρθη ο νεόδμητος ενοριακός ναός του Αγίου Νικολάου με συνδρομή της πολιτείας και των κατοίκων του χωριού, ο οποίος λειτούργησε για πρώτη φορά στις 11-2-2007.  Αγία Παρασκευή με έτος κτίσης το 1835 ο οποίος κατεδαφίστηκε και ανηγέρθη νέος το 1965. Άγιος Αθανάσιος στους πρόποδες του Μπούρινου με έτος κτίσης το 1840 με γυναικωνίτη και πολλές τοιχογραφίες στο Άγιο Βήμα και στον κυρίως ναό τοιχογραφίες σε μουσαμά. Υπάρχουν και τα πέντε (αρ.5) εικονοστάσια. Ανατολικά του ναού του Αγίου Αθανασίου σε απόσταση 2 χιλιομέτρων υπάρχει το Παλιομανάστηρο με σωζόμενο περίβολο 80 μέτρων.    

          Αφιερωτές στη Ζάβουρδα: Αφιερωτές στην Ιερά Μονή Αγίου Νικάνορος για την ψυχική τους σωτηρία 238.  Α΄ Γραφής από το 1534 ως το 1692 έχουμε 129 και Β΄ Γραφής από το 1692 και μετά 109.

          Ενθυμίσεις: Στα μηναία του Ιερού ναού του Αγίου Νικολάου υπάρχει πλούτος πληροφοριών για την εκπαίδευση του χωριού. Εργαζόταν ως δάσκαλοι από Κολοκυθάκι 1867, από Πηλουρή 1870, από Κοπρίβα 1871 με μισθό 550 γρόσια το χρόνο, από Παλιόκαστρο το 1888, από Κοπρίβα 1894, από Χολένιστα 1895. Ιερέας από Βούρμπομπο το 1883.

          Πεσόντες: Ευαγγελόπουλος Ιωάννης του Αθανασίου 1918, ετών 20. Κεφάλας Γεώργιος του Δημητρίου 1922, ετών 28. Παπαστάμου Ιωάννης του Στάμου 1922, ετών 27. Σκόδρας Ευάγγελος του Γεωργίου 1943, ετών 48. Σκόδρας Νικόλαος του Ευαγγέλου 1943, ετών 13. Τσιάνης Γεώργιος του Ιωάννη 1943, ετών 37. Πιπεράς Αργύριος του Σπύρου 1943, ετών 60. Κεφάλας Κώστας του Δημητρίου 1948, ετών 32. Πιπεράς Σπύρος του Αργυρίου 1948, ετών 31. Αποστόλου Βασίλειος του Δημητρίου 1949, ετών 23.

 

Πηγές: Έξαρχος Γρεβενών 2011, Βασίλη Αποστόλου.