Προτομές-Ανδριάντες -Μνημεία Κοζάνης "Πρόλογος του βιβλίου"

 

 

Βασίλη Αποστόλου

Δασκάλου του Αου Δημοτικού Σχολείου Κοζάνης

Προτομές-Ανδριάντες –Μνημεία Κοζάνης

Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης

Κοζάνη 2006 σελίδες:238

ISBN:960-87195-6-9

 

 

 Προλογικά

            Η ανάπτυξη ενός τόπου έχει σχέση με ένα πλήθος παραγόντων. Η γονιμότητα του εδάφους, οι επαρκείς υδάτινοι πόροι, οι προσπελάσιμοι βοσκότοποι, οι ήπιες κλιματολογικές συνθήκες αποτελούν τα θεμέλια δημιουργίας βιώσιμου οικισμού. Εκτός από τους φυσικούς παράγοντες που συντελούν στην οικονομική αυτάρκεια κι εξυπηρετούν τις βιολογικές ανάγκες των μελών, καταλυτικό ρόλο στην πληθυσμιακή διατήρηση κι αύξηση παίζει ο ανθρώπινος παράγοντας.

Η δημιουργία θεσμών κοινά αποδεκτούς από την ολότητα, ο σεβασμός της προσωπικότητας, της περιουσίας, της ελευθερίας των μελών αποτελούν το συνεκτικό δεσμό που προάγουν τις σχέσεις κι οδηγούν τον οικισμό στην πρόοδο, στη δημιουργία, στην ανάπτυξη.

             Το 1354 οι Τούρκοι πατούν το πόδι τους στην Ευρώπη. Κατακτούν το φρούριο της Καλλίπολης επί των στενών του Ελλησπόντου. Με τη νικηφόρα μάχη του Κοσσυφοπεδίου το έτος 1389 κρίθηκε και η τύχη της Βαλκανικής χερσονήσου.

Οι γηγενείς κάτοικοι της Κοζάνης κατοικούντες στην περιοχή Καλύβια Σιόποτου, ειρηνόφιλοι, ανοιχτά μυαλά, συμπονετικοί και φιλόξενοι αποδέχονται τους πρώτους Ηπειρώτες εποίκους το έτος 1390 από την Κόσδιανη της Πρεμετής. Αρχικά οι Ηπειρώτες είχαν εγκατασταθεί στη σημερινή Εράτυρα στην περιοχή Παλιοκόζιανη όπως σώζεται σήμερα σχετικό τοπωνύμιο.

Βέβαια η περιοχή της Κοζάνης λόγω γεωγραφικής θέσης κατοικήθηκε από αρχαιοτάτων χρόνων. Τα αρχαιολογικά ευρήματα στην περιοχή Τρίδεντρου (Αγίου Κωνσταντίνου), στην περιοχή Μπίλιως τα Νημόρια (πλατεία 25^ης Μαρτίου, Αλώνια), περιοχή Αγίου Αθανασίου, της οδού Φιλίππου νότια του σημερινού νεκροταφείου, όπως και σ’ άλλες περιοχές δείχνουν ότι η πόλη έχει μια οικιστική συνέχεια και μία διαρκή παρουσία στο συγκεκριμένο τόπο που ενισχύθηκε με σοβαρές μετοικεσίες κατά την έναρξη της Τουρκοκρατίας

            Με την κατάληψη του κάστρου των Σερβίων στο τέλος του 14^ου αιώνα οι Τούρκοι εγκαθίστανται στα γύρω ακμάζοντα ελληνοχώρια. Η Κόσδιανη, η οποία μετονομάζεται σε Κόζιανη και Κοζάνη αργότερα  κι η γειτονική Σιάτιστα λειτουργούν ως τόποι εγκατάστασης αδούλωτων, ανήσυχων Ελλήνων. Στην οχυρή Σιάτιστα εγκαθίστανται κάτοικοι από τα χωριά Έξαρχος, Σαρακίνα, Τσιαρούσινο, Παλιόκαστρο, Σαμαρίνα, Σισάνι, Γιάνκοβη, Πέλκα, Πέτροβο. Το ίδιο και στην Κοζάνη χριστιανοί από τα Σέρβια, Δρέπανο κι από τα γύρω χωριά βρίσκουν καταφύγιο στον ασφαλή οικισμό.

         Ο εποικισμός της πόλης συνεχίζεται με αμείωτο ρυθμό. Οι κάτοικοι ανεκτικοί. Δέχονται τους κυνηγημένους Έλληνες, αυτούς που θέλανε να ζουν λεύτεροι. Τούτο το βλέπουμε στο πλήθος αφιερωτών  προσκυνητών  στον κώδικα της ιεράς μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Ζάμπουρντα). Οι αφιερωτές προς το μοναστήρι από το 1534 ως το 1692 από το χωρίον Κόζιανη ήταν 92, από το 1692 ως το 1915 ανήλθαν στους 192.

            Το 1611 η επανάσταση του επισκόπου Διονυσίου του φιλόσοφου στην Ήπειρο και Θεσσαλία αποτυγχάνει. Οι επαναστάτες κυνηγημένοι για να γλιτώσουν τα αντίποινα του κατακτητή, έρχονται με τις οικογένειές τους κι εγκαθίστανται στην πόλη το 1612. Αρχικά μένουν στα κελιά του Αγίου Δημητρίου. Σε ανάμνηση του γεγονότος τελούν κατ’ έτος αγρυπνία στις 14 Σεπτεμβρίου στον ιερό ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, χαμηλός Αϊ-Λιάς. Την επομένη τελούν θεία λειτουργία. Με την εγκατάστασή τους αναπτύσσουν έντονη βιοτεχνική δραστηριότητα. Γνωρίζουν άριστα την τεχνική της βαφής και της εριουργίας.

         Το 1646 οι πρόγονοι του ιατροφιλόσοφου Σακελλάριου από το Χόρμοβο της Ηπείρου, κοντά στα Ακροκεραύνια όρη, με οικιστή τον   Παπαγκίκα και πενήντα οικογένειες  εγκαθίστανται στην πολυπληθή πια κωμόπολη.

            Το 1649 Αλβανοί λεηλατούν και καταστρέφουν το γειτονικό Χτένι. Εκατόν είκοσι οικογένειες του χωριού με πρωτοβουλία του ισχυρού άντρα Ιωάννη Τράντα επιλέγουν για τόπο κατοικίας την Κόζιανη.

         Εκείνος όμως που έπαιξε κυρίαρχο ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη, πνευματική άνθιση, στην αυτονομία της πόλης ήταν ο γιος του Χαρίσιος. Διπλωμάτης και οικονομικά ισχυρός κατάφερε το ακατόρθωτο. Η πόλη με σουλτανικό διάταγμα, μαλικιανέ, έγινε πόλη ελεύθερη, ελληνική, χριστιανική. Κανένας Τούρκος, κανένας στρατιώτης, κανένα τζαμί, κανένα αλλόγλωσσο σχολείο.

Οι Κοζανίτες απαλλαγμένοι από τον κατακτητή πλουτίζουν, λειτουργούν και συντηρούν σχολεία. Κατά το Χαρίσιο Μεγδάνη  (Αγγελία σ. 46) πρώτος δάσκαλος της «Ελληνικής Σχολής» Κοζάνης υπήρξε ο Γεώργιος Κονταρής από το 1668-1671. Επιφανείς δάσκαλοι, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης που  δίδαξε το 1746-1750 στη σχολή με τη νέα επωνυμία «Στοά ή Ανωτέρα Σχολή», ο Στέφανος Σταμκίδης (1805-1810 με χορηγία των αδελφών Τακιατζή) καλούνται να διδάξουν στα φημισμένα σχολεία.

         Μ’ αυτές τις ευνοϊκές συνθήκες η πόλη καθίσταται ακμαίο, οικονομικό, εμπορικό κέντρο. Σε ιδιαίτερη άνθιση βρίσκεται η νηματουργία, η κεραμοποιία, η χαλκουργία, η βυρσοδεψία, η σαπωνοποιία, η υποδηματοποιία, η βαρελοποιία.

          Τα κοζανίτικα καραβάνια μεταφέρουν τα προϊόντα στις ακμάζουσες πόλεις της Ευρώπης, Βιέννη, Οδησσό, Βουκουρέστι, Βελιγράδι, Λειψία  εκεί που οι Κοζανίτες διευθύνουν αξιόλογους εμπορικούς οίκους.

         Παράλληλα με τον κερδώο Ερμή δίδουν βαρύτητα και στο λόγιο Ερμή. Σπουδάζουν στα πανεπιστήμια της Ευρώπης, ασχολούνται με παντός είδους επιστήμες, με τα πνευματικά τους έργα φωτίζουν το υπόδουλο γένος. Οι μορφωμένοι γράφουν, οι πλούσιοι χρηματοδοτούν τις εκδόσεις (σήμερα δεν υπάρχουν Τακιατζήδες), ιδρύουν και συντηρούν σχολεία στη γενέτειρα πόλη.

         Δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι καθοριστικό ρόλο στην ανάδειξη, στην πρόοδο, στην αναβάθμιση μιας περιοχής παίζουν τα μέλη της. Ωστόσο μεταξύ των μελών υπάρχουν προσωπικότητες που καταβάλλουν ιδιαίτερες προσπάθειες στην οικονομική ανάπτυξη, στην πνευματική άνθηση, στην κοινωνική συνοχή, στην καλυτέρευση των συνθηκών διαβίωσης. Μερικές απ’ αυτές τιμήθηκαν από τους πολίτες της Κοζάνης στήνοντας τα ηρώα τους σε περίοπτες θέσεις.

         Ο Ιωάννης Τράντας θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους οικιστές της πόλης.

          Ο Χαρίσιος Μεγδάνης κι ο γαμβρός του Γεώργιος Σακελλάριος εκπρόσωποι του νεοελληνικού διαφωτισμού με τα γραπτά τους στήριξαν, παρηγόρησαν, ενθάρρυναν την ελληνική ψυχή στα σκοτεινά χρόνια της σκλαβιάς.

         Ο έμπορος και λόγιος Γεώργιος Ρουσιάδης πλούτισε με πλήθος συγγράμματα τη βιβλιοθήκη της πόλης.

         Ο Γεώργιος Λασσάνης με τα θεατρικά του έργα, με τη συγγραφή της ελληνικής ιστορίας, με δημοσιεύσεις πατριωτικού περιεχομένου στον ευρωπαϊκό τύπο, με πρωταγωνιστικό ρόλο στη συγκρότηση της φιλικής εταιρείας  επιτάχυνε το χρόνο έκρηξης της επανάστασης του Γένους. Αφιέρωσε τη ζωή του στην προετοιμασία της επανάστασης, θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους δασκάλους του Γένους.

          Οι αδελφοί Βαλταδώροι θωράκισαν πνευματικά την πόλη κτίζοντας και λειτουργώντας γυμνασιακό ίδρυμα.

         Ο Ίωνας Δραγούμης, ο Μακεδόνας πολιτικός, με τις πράξεις του οργάνωσε τον υπόδουλο ελληνισμό της Μακεδονίας κι απέτρεψε την ενσωμάτωσή του στη Βουλγαρική Εξαρχία.

         Ο Κωνσταντίνος Δρίζης, με τη διαθήκη του, ίδρυσε ίδρυμα με σκοπό την αποκατάσταση απόρων κορασίδων.

         Ο Παύλος Μελάς ο πρωτομάρτυρας του Μακεδονικού Αγώνα κατά τη δευτέρα έξοδό του στη Μακεδονία επισκέφθηκε αποκλειστικά την Κοζάνη με σκοπό την οργάνωση ανταρτικού σώματος.

         Ο λογοτέχνης, ο πολιτικός, ο διαπρεπής δικηγόρος Τσιτσελίκης βοήθησε στην ανάπτυξη της πόλης συμμετέχοντας ενεργά σε πλήθος επιτροπών.

         Ο Αναστάσιος Στάμκος κι ο Κωνσταντίνος Μαμάτσιος ευεργέτησαν την πόλη ανεγείροντας σύγχρονο νοσοκομείο.

         Ο Ελευθέριος Βενιζέλος  με την πολιτική του ιδιοφυΐα διπλασίασε την Ελλάδα. Ο πρώτος ανδριάντας που στήθηκε επί ελληνικού εδάφους ήταν αυτός της Κοζάνης.

  Ο Μητροπολίτης Ιωακείμ λαμβάνει μέρος στην Εθνική Αντίσταση, 1941-44, κατά της τριπλής κατοχής.

         Ο πολιτικός, ο λογοτέχνης, ο γιατρός Μανέντης στάθηκε κοντά στον ανήμπορο, στον αγρότη προσφέροντας τις ιατρικές και πολιτικές υπηρεσίες του.

         Ο Μέγας Αλέξανδρος, ο μέγας στρατηλάτης, διέδωσε τον ελληνικό πολιτισμό στα πέρατα της οικουμένης.

         Οι θυσιασθέντες Κοζανίτες στα πεδία των μαχών λαμπρύνουν την τοπική ιστορία, τιμήθηκαν με  μνημείο στην πλατεία Συντάγματος.

         Η ομαδική εκτέλεση των 43 πατριωτών από τους Γερμανούς κατακτητές κατά την περίοδο της κατοχής που φανερώνει το απάνθρωπο πρόσωπο του φασισμού, τιμήθηκε με λαμπρό μνημείο.

 

Γιατί ασχολήθηκα.

 

         Διορίστηκα δάσκαλος το έτος 1978 στην Προφύλια της Ρόδου. Διδάσκοντας το μάθημα της Ιστορίας διαπίστωσα ότι δε γινόταν καμιά αναφορά στους Μακεδόνες αγωνιστές του ’21. Όταν ζεις  μακριά από το γενέθλιο τόπο η σκέψη σου ταξιδεύει στα πατρογονικά σου. Έτσι στη γιορτή της 25^ης Μαρτίου έπρεπε να παρουσιάσω κάτι σχετικό από τη Μακεδονία. Ετοίμασα τις βιογραφίες, του Λασσάνη, του Φαρμάκη, του Κασομούλη, του Γεωργάκη Ολύμπιου τις οποίες διάβασαν οι μαθητές. Παράλληλα δίδαξα και το τραγούδι «Εσείς παιδιά Κλεφτόπουλα», τους αγωνιστές της Σαμαρίνας

που αντιτάχθηκαν στον κατακτητή. Έκτοτε σε κάθε γιορτή παρουσιάζω και την προσφορά της περιοχής στην Επανάσταση του Γένους.

         Το 1998 παρακολούθησα το πρόγραμμα της εξομοίωσης του Παιδαγωγικού Τμήματος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στο μάθημα της Λειτουργικής χρήσης της Γλώσσας ο καθηγητής μας κ. Σωφρόνιος Χατζησσαβίδης μας ανέθεσε να παρουσιάσουμε μία εργασία. διδασκαλίας της γλώσσας. Ετοιμάσθηκα να παρουσιάσω τα επαγγέλματα.

Μεταβαίνοντας από την οικία μου προς το Τ.Ε.Ι της Κοζάνης περνώ από την πλατεία. Τα μάτια μου πέσανε στις προτομές του Λασσάνη, του Σακελλάριου, στον ανδριάντα του Μητροπολίτη Ιωακείμ. Σκέφτηκα ότι είναι το καλύτερο θέμα παρουσίασης. Επίσκεψη με τους μαθητές, βιογραφία, συνέντευξη με κατοίκους, ερωτηματολόγιο, γραπτό κείμενο, αποστολή του  με τους λογαριασμούς της  ΔΕΗ.

          Το Σεπτέμβριο του 2002 με την έναρξη του σχολικού έτους στα πλαίσια του προγράμματος «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» αποφασίσαμε με τους μαθητές ν’ ασχοληθούμε με την ιστορία του τόπου μας. Ξεκινήσαμε από τη βιβλιοθήκη. Η προϊσταμένη της δημοτικής βιβλιοθήκης κ. Γιάννα  Στεργιοπούλου μας μίλησε για την ιστορία της, μας έδειξε παλιά βιβλία, χειρόγραφα, τη χάρτα του Ρήγα. Με τους μαθητές καθίσαμε στο αναγνωστήριο, δανεισθήκαμε βιβλία, μελετήσαμε, εξοικειωθήκαμε με το χώρο.

         Μέσα στο Νοέμβριο η προσοχή μας στράφηκε προς τις προτομές της πόλης. Το παρελθόν ξαναζωντάνεψε. Κάναμε επισκέψεις, μάθαμε τη βιογραφία των ηρώων, γράψανε οι μαθητές ποιήματα. Συντάξαμε ερωτηματολόγιο, το θέσαμε υπόψη στους εργαζομένους του Δήμου, των Δικαστηρίων, της Νομαρχίας. Οι εργαζόμενοι με ενδιαφέρον μελετούσαν και απαντούσαν στις ερωτήσεις. Πολλοί νιώθανε ντροπή για την ιστορική άγνοιά τους. Άλλοι μας παρότρυναν να δημοσιεύσουμε τα πορίσματα.

         Θέλαμε να το συνεχίσουμε και το επόμενο έτος. Να κάνουμε κι άλλες επισκέψεις. Τούτο δεν κατέστη δυνατό. Το σχολείο μας για πρώτη φορά λειτούργησε τμήματα ολοήμερα. Ο αριθμός των μαθητών υπερβολικός. Πάνω από 70 μαθητές. Αντιπροσώπευε το 45 % της δύναμης. Ανέλαβα υποδιευθυντής του ολοήμερου.

         Από κει και πέρα συνέχισα μόνος. Θέλησα να παρουσιάσω κάτι ολοκληρωμένο. Να αναδείξω την τοπική ιστορία. Τις πρωινές ώρες επισκεπτόμουν τη βιβλιοθήκη. Άνοιξα, μελέτησα φακέλους του ιστορικού αρχείου σχετικούς με τους τιμηθέντες ήρωες. Το καλοκαίρι του 2004 μελέτησα τον τοπικό τύπο, «Ηχώ της Μακεδονίας», «Βόρειος Ελλάς». Ώρες ατέλειωτες. Από κει πήρα αρκετά στοιχεία. Αρκετό υλικό του παρόντος βιβλίου είναι ανέκδοτο.

 

Τι επιδιώκω.

 

         Η ιστορία της πόλης πρέπει να γίνει ευρύτερα γνωστή. Οι μαθητές μελετώντας τις βιογραφίες των προσωπικοτήτων σίγουρα θα νιώσουν περηφάνια για τους προγόνους των. Θα επιδιώκουν να συνδέσουν το όνομά τους με την πόλη. ΄Εχοντας ως πρότυπο τους Κοζανίτες λογίους, τους εκπροσώπους του νεοελληνικού διαφωτισμού, θα θελήσουν να συνεχίσουν το έργο τους κληροδοτώντας στην πόλη και το κοινό της πνευματικά δημιουργήματα, που θα στοχεύουν στην επικράτηση ενός πνευματικού πολιτισμού, που θα ρυθμίζει τις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτών βιώνοντας τις διαχρονικά αναλλοίωτες αξίες της αγάπης, της ειρήνης, της ελευθερίας, της ισότητας, της αλληλεγγύης, του σεβασμού της ανθρώπινης ύπαρξης, της προσφοράς.

         Θα αποκτήσουν ιστορική συνείδηση, θα κατανοήσουν καλύτερα την εθνική ιστορία γνωρίζοντας την τοπική ιστορία, όπως τη σχέση του Λασσάνη, του Κασομούλη, των φιλικών της περιοχής, την προσφορά των λογίων προς την επανάσταση του Γένους. Τη σχέση των εποίκων της πόλης με τα προεπαναστατικά κινήματα. Τον Παύλο Μελά, την αποκλειστική επίσκεψή του στην Κοζάνη με σκοπό τη συγκρότηση ανταρτικών σωμάτων και συμμετοχή τους στον ένοπλο Μακεδονικό Αγώνα. Τη σχέση του Ρήγα Φεραίου με το Γεώργιο Σακελλάριο και τους Σιατιστινούς Μαρκίδες Πούλιου, Τουρούντζια, Δούκα.

Την οικονομική ακμή της περιοχής με τα τόσα αρχοντικά, την ίδρυση σχολείων και τόσα άλλα που ο ευρηματικός δάσκαλος μπορεί να αναδείξει  κατά τη διδασκαλία του μαθήματος της εθνικής ιστορίας. Τους ευεργέτες, τους Τακιατζήδες που με τη γενναιοδωρία τους και την υπέρμετρη αγάπη προς το γενέθλιο τόπο συντήρησαν σχολεία, χρηματοδότησαν εκδόσεις βιβλίων Κοζανιτών.

          Ακόμα οι νέοι με τις επιτυχημένες οικονομικές δραστηριότητες οφείλουν να έχουν υπόψη τις θέσεις του αξιόλογου τέκνου της πόλης Γ. Λασσάνη. « Ότι τον πλούτο δεν πρέπει να τον χρησιμοποιούν ως όργανο αισχρών και μυσαρών επιθυμιών κι όργανο αδικίας και πλεονεξίας αλλά προς ωφέλεια του γένους και της ανθρωπότητος». Κι η πόλη ανέδειξε τέτοιους πολλούς μα πάρα πολλούς που βοήθησαν ποικιλότροπα την πόλη. Έχτισαν και συντήρησαν σχολεία, βιβλιοθήκες, νοσοκομεία, εξωράισαν τον τόπο, έχτισαν το καμπαναριό σύμβολο της εθνικής ενότητας και θρησκευτικής πίστης, σημείο αναφοράς της πόλης, συνέδεσαν το όνομά τους με την αιωνιότητα.

         Θεωρώ ότι αυτές οι προτομές, οι ανδριάντες, τα μνημεία λειτουργούν ως ανοιχτές σελίδες της ιστορίας. Το περιεχόμενο των σελίδων είναι οι πράξεις τους, τα έργα τους. Με τη μελέτη των βιογραφιών οι πολίτες της πόλης θα είναι σε θέση να ενημερώνουν τους επισκέπτες της πόλης για την αιτιότητα της ύπαρξης των προτομών. Αντίθετα οι ίδιοι επισκεπτόμενοι άλλες περιοχές με σεβασμό και δέος θα πλησιάζουν τα μνημεία και θα θέλουν να μάθουν την προσφορά των αναπαριστώμενων στην τοπική κοινωνία.

         Το Μάιο του 2003  το σχολείο μας πραγματοποίησε εκδρομή στην Έδεσσα. Όταν επισκεφτήκαμε το δημοτικό κήπο, αβίαστα και χωρίς τη δική μου παρότρυνση οι μαθητές μου πλησίασαν τις εκεί προτομές και ζήτησαν να μάθουν για την προσφορά τους στον τόπο.

          Συμπερασματικά καταλήγουμε ότι η ύπαρξή μας οφείλει να συνδυαστεί με την προσφορά στο κοινωνικό σύνολο είτε με έργα πνευματικά είτε με υλικά που θα υπηρετούν το κοινωνικό σύνολο.

Ένας συνδυασμός οικονομικής και πνευματικής δραστηριότητας των πολιτών με σκοπό την πολύπλευρη ανάπτυξη της πόλης κρίνεται απαραίτητος.

 Καλό είναι να έχουμε υπόψη τη ρήση του ιατροφιλόσοφου Γ. Σακελλάριου που μαζί με την προτομή του Λασσάνη αποτελούν το δίδυμο στο οποίο καταθέτουμε στεφάνια και ψάλλουμε επιμνημόσυνες δεήσεις κατά τις εθνικές επετείους: «Τα δώρα του Ερμή δεν είναι σταθερά καθ’ ότι έχουν σχέση σφαίρας, ενώ τα καλά που δίδει ο Απόλλων και η Αθηνά είναι στερεά με βάση κύβου».

 

Ευχαριστίες

 

Ευχαριστώ θερμά το Νομάρχη Κοζάνης κ. Ιορδάνη Ανδρεάδη και τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση που ενέταξαν το βιβλίο μου στο εκδοτικό πρόγραμμα της Νομαρχίας. Είναι μία πράξη που δείχνει την υψίστη προτεραιότητα για ανάδειξη της τοπικής ιστορίας.

Ευχαριστώ το  προσωπικό της δημοτικής βιβλιοθήκης Κοζάνης κ. Γιάννα Στεργιοπούλου, Αργυροπούλου Ευαγγελία, Χατζηαναστασίου Αρσινόη, Χαρσώνη Ιωάννη, Μητράγκα Ιωάννα που με διευκόλυναν στο να έχω πρόσβαση στη βιβλιογραφία και στις αρχειακές πηγές.

Ευχαριστώ την υπάλληλο του Ληξιαρχείου του Δήμου Κοζάνης Παπαδοπούλου Βασιλική και την υπάλληλο της γραμματείας του Δημαρχείου Κοζάνης Κάβουρα Μαριάνθη.

 

Κοζάνη, 19 Νοεμβρίου 2004