Τρίκωμο Γρεβενών

109. Τρίκωμον, το 

 Γράφει ο Βασίλης Αποστόλου

Από το βιβλίο μου "ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΓΡΕΒΕΝΩΝ" σελ.386 Κοζάνη 2018 

Κοινοτικά: Το Ζάλοβο αναγνωρίστηκε έδρα κοινότητος το 1918 και σ’ αυτή προσαρτήθηκε και ο συνοικισμός Παρόρειο. Μετονομάζεται σε Τρίκωμο το 1927. Υψόμετρο 781 μέτρα. Στις κοινοτικές εκλογές  του 1925 ψήφισαν 105 άρρενες, σημαντικός αριθμός. Ψηφίστηκαν οι Χρήστος Βλάμης με 72 σταυρούς, Βασ. Βαβίτσας 68, Δημ. Αθ. Σιάλιος 61, Αθ. Καναβός 43, Νικ. Λαμπρόπουλος 38, Δημ. Μπήλιος 37,  Κων. Κουτλής 36,  Γεώργιος Παπαθανασίου 33, Ιωάννης Κ. Παπακώστας 33.

Το κ.σ  Τρικώμου στις 10-8-30 με πρόεδρο το Χρ. Βλαμίδη και μέλη τους Αθαν. Καναβό, Ι. Γκατζήμα, Δ. Μπήλιου και Μ. Τζιώρα ψήφισαν ποσό δρ. 535 υπέρ του αυτοκινητιστή Ευθ. Σαμαρά για τη μεταφορά 80 δοχείων νάφθας και 400 δρχ. για τον Κων. Γκώγκα δια αγώγιον μεταφοράς 60 δοχείων νάφθας για το έτος 1929. Στον εκλογικό κατάλογο της υποδιοικήσεως Γρεβενών που συντάχθηκε το 1914 ήταν εγγεγραμμένοι 156 άρρενες με ποικιλία επαγγελμάτων μεταξύ των οποίων οι 57 ήταν αμπελουργοί (60/605).

Στην έκθεση του Επιθεωρητή Γ.Σακελλάρη που συντάχθηκε το Δεκέμβριο του 1941 γράφει συγκεκριμένα: «Το χωρίον τούτο εκτίσθη το 1750 ελέγετο δε Ζάλοβον (πολλοί λόφοι). Αι πρώται οικογένειαι, αίτινες ίδρυσαν το χωρίον ήσαν πρότερον διεσκορπισμέναι εις πέριξ συνοικισμούς των οποίων ερείπια υπάρχουν σήμερον. Συγκεντρώθηκαν δε ενταύθα δια λόγους ασφαλείας. Παλαιοτέρα εκκλησία του χωρίου, ήτις ήτο εκτισμένη μάλλον υπό την γην … κατεστράφη ανεγερθείσης νέας τοιαύτης του Αγίου Γεωργίου το 1848. Εκ της παλαιάς εκκλησίας διεσώθησαν μερικαί εικόνες κατασκευασμέναι το 1778. Το σχολείο ως συνέβαινε κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας απετέλει αναπόσπαστο τμήμα της εκκλησίας. Οι κάτοικοι έλαβον μέρος εις τας ενόπλους εναντίον των Τούρκων εξεγέρσεις. Το 1853 εγκατέλειψαν μάλιστα το χωρίον των και συνεκεντρώθησαν μετά των οικογενειών των στο Σπήλαιον, όπου έλαβαν μέρος εις τας εναντίον των Τούρκων μάχας. Συναφθείσης της συνθηκολογήσεως Ζιάκα και Τούρκων κατέφυγον εις Στερεά Ελλάδα, επιστρέψαντες αφού τους εδόθη εκ μέρους των τουρκικών αρχών αμνηστεία».

Οι κάτοικοι Ζαλόβου ζητούν δεκάλιρο ετήσιο επίδομα για πρόσληψη παρθεναγωγού για την πρόοδο των κορασίων του χωριού των και των πέριξ Παλαιοχωρίου, Ριαχόβου, Κοσματίου, Μοναχητίου. Η αίτηση εκρίθη δικαία κι αποφασίσθηκε να καταβληθεί το ποσό για το προσεχές σχολικό έτος (21-10-1908)[1].

Σύμφωνα με Κοινοτικό Δελτίο Απογραφής που συντάχθηκε από τον πρόεδρο  Μιχαήλ Ποράβα το 1945 λαμβάνουμε τις παρακάτω πληροφορίες: Κατοικίες 132 και στο Παρόρειο 23. Πληθυσμός 638 και στο Παρόρειο 137.  Καταστράφησαν ολοσχερώς 31 οικίες, 1 εκκλησία, 1 δημ. σχολείο και 2 στο συνοικισμό Παρορείου δια πυρπολήσεως υπό των Γερμανών στις 19 Ιουλίου 1944. Θύματα 12 άνδρες, 4 γυναίκες και 5 παιδιά.

Αλώνια: Οι κάτοικοι στις 7-5-39 ζητούν να ανασταλεί η ισχύς της αστυνομικής διατάξεως με την οποία από του τρέχοντος έτους απαγορεύεται ο αλωνισμός των σιτηρών εντός του χωριού, καθόσον στο Τρίκωμον, καθίσταται αδύνατη η  κατασκευή αλωνίων εκτός του χωρίου. Ο Σταθμάρχης Κηπουργιού  στις 1-6-39 αναφέρει προς το Νομάρχη Κοζάνης ότι

οι άμπελοι κατά το πλείστον έχουν προσβληθεί από φυλλοξήρα, οπότε βαίνουν προς καταστροφή και έτσι οι κάτοικοι δύνανται να κατασκευάσουν τα αλώνια των εντός των αμπελώνων των, δεδομένου ότι τούτο επιβάλλεται δια λόγους εξωραϊστικούς και προς πρόληψη πυρκαγιών. Η έκταση των αμπέλων μετά την καταστροφή θέλει καλλιεργηθεί δια σιτηρών και έτσι θα αυξηθεί συν τω χρόνω και η παραγωγή.

Αρχαιότητες: Στη θέση “Καλογριές” υπάρχει αρχαία κτηνοτροφική εγκατάσταση, με διάσπαρτα κομμάτια από κεραμίδες και όστρακα ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής (Σαμσάρης).  

            Γέφυρα: Εντυπωσιάζει το τρίτοξο πέτρινο γεφύρι του “Αζiζ Αγά” επί του Βενέτικου ποταμού, χτισμένο το έτος 1727. Χαρακτηριστικό του γεφυριού το ύψος του κεντρικού τόξου ύψους 14,40 μέτρων το μεγαλύτερο της Μακεδονίας, το πλάτος 2,20 το μήκος του καταστρώματος 77 μέτρων το οποίο συνέδεε την Ήπειρο με τη Μακεδονία.

Τα “Καγκέλια” επί του Βενέτικου ποταμού είναι δίτοξο. Βρίσκεται στο δρόμο προς Μοναχίτι.

Οι κοινότητες Τρικώμου και Μοναχητίου Επαρχίας Γρεβενών στις 25-5-33 με αίτηση προς τον πρόεδρο του Ταμείου Επαρχιακής οδοποιίας Νομού Γρεβενών ζητούν  ανέγερση γεφύρας στον  ποταμόν «Βενέτικος» και εις την θέση «Πόρος … του χωρίου Τρικώμου  καθότι τους περισσότερους μήνες καθίσταται αδιάβατος.Εμμέσως ενδιαφέρονται και τα χωρία Κοσμάτιον, Μαυραναίοι, Σπήλαιον, Περιβόλι, Αβδέλα, Κρανιά, τα οποία λόγω της σπουδαιότητος της θέσεως ταύτης διέρχονταν δια του σημείου τούτου μεταβαίνοντες εις τους υδροπρίονας του Περιβολίου δια την αναγκαιούσαν αυτής ξυλείαν.

Η Διοικητική Επιτροπή Ειδικού Ταμείου Επαρχιακής Οδοποιίας Γρεβενών στις 13-8-35 επί της αναφοράς του προέδρου της κοινότητας Τρικώμου δια επισκευήν των γεφυρών επί του ποταμού Βενέτικου  «Αζίζ-Αγά» και «Καγγέλια» εγκρίνει τη μετάβαση του Επιστάτου δια τη λήψη των απαιτουμένων στοιχείων και σύνταξη μελέτης περί της απαιτουμένης δαπάνης.

Το Ε.Τ.Ε.Ο Γρεβενών διακηρύττει ότι εκτίθεται σε φανερά μειοδοτική δημοπρασία η επισκευή γεφύρας εις θέση “Καγκέλια” την 1-3-1936 προϋπολογισμού 35.000 δραχμών (Φ.Δ.Μ 23-2-1936).

Ο Έπαρχος Γρεβενών ως πρόεδρος του Ειδικού Ταμείου Επαρχιακής Οδοποιίας στις 20-4-36 σε απάντηση προς τον πρόεδρο της κοινότητος Τρικώμου εγκρίνει την επισκευή της γεφύρας στη θέση «Καγκέλια». Εργολάβος ανεδείχθη ο Ευάγγελος Ζέρβας με προϋπολογισθείσα δαπάνη 35.000 δραχμών υπό τον όρο της μεταφοράς των αναγκαιούντων υλικών ήτοι λίθων, άμμου, χαλίκων, τσιμέντου δια προσωπικής εργασίας των κατοίκων.

Ο Αθανάσιος Αποστολίδης με αίτηση στον Έπαρχο στις 9-6-36 αναφέρει ότι για την επισκευή της γέφυρας του χωριού Τρικώμου εφοδίασε τον εργολάβο Γεώργιο Νασίκα με τεσσαράκοντα σάκκους τσιμέντου.

Διαβατήρια: Ο Δημήτριος Γιάκος του Νικολάου και της Παρασκευής με έτος γεννήσεως 1907 στο Τρίκωμο ζήτησε διαβατήριο στις 17-5-29 δια Αργεντινή. Ο πρόεδρος της κοινότητας Δημ. Μπήλιου. Εφημέριος Γ. Δροβετζίδης. Χαρακτηριστικά, ανάστημα μέτριον, οφθαλμοί καστανοί, ρις κανονική, κώμη μαύρη.

Εκπαίδευση: Έχει 256 κατοίκους, κοινό σχολείο, ο δάσκαλος αμείβεται με ετήσιο μισθό 1000 γροσίων από την εκκλησία, μαθητές 30 (1873-74. Πηγή Ηλίας Γάγαλης greveniotiς.gr βλέπε Βιβλιογραφία).

Διδακτηριακή κατάσταση του σχολείου το έτος 1937: Αποτελείται από 4 δωμάτια. Στις δύο αίθουσες των 54 τ.μ ο αριθμός των μαθητών είναι από 54 (60/619).

Ο ιατρός Παναγ. Χριστόπουλος εκ Κυδωνιών δώρισε στο σχολείο ανάγλυφο χάρτη της Ελλάδας αξίας 3.000 δραχμών (Β.Ε 2-6-40).

Ο επιθεωρητής προτείνει την προαγωγή του διταξίου δημοτικού σχολείου σε τριτάξιο καθ’ ότι τα προηγούμενα τρία χρόνια ο αριθμός των μαθητών ανερχόταν σε 127, 140, 136 αντίστοιχα  (18-7-41 ΑΒΕ 70 ΣΑΕ 52).

Οι κάτοικοι της κοινότητος Τρικώμου στις 15-2-52 αναφέρουν στο Νομάρχη μολονότι η κοινότης Τρικώμου κατεστράφη καθ’ ολοκληρία λόγω των γεγονότων της τελευταίας δεκαετίας πυρποληθείσης δις και επί Γερμανών και επί ανταρτών, εν τούτοις δεν τυγχάνει της αυτής μεταχειρίσεως εν σχέσει με άλλες κοινότητες της επαρχίας. Συγκεκριμένως δε λάβανε την χορηγουμένη Καναδική βοήθεια η οποία θα θεράπευε τις στοιχειώδεις ανάγκες της κοινότητας.

Ιερά: Ενοριακός ναός Αγίου Γεωργίου. Άγιος Αθανάσιος (1861), Αγία Παρασκευή (1900). Στον κώδικα της Μονής Αγίου Νικάνορα συναντάμε δύο αφιερωτές.

Κατοχή: Μέσα από Δηλώσεις Ζημιών Πολέμου που υποβλήθηκαν το 1945 στο Υπουργείο Οικονομικών λαμβάνουμε σημαντικές πληροφορίες

α) Κατίνα Α. Καραγιάννη. Κατά το χρονικό διάστημα από Σεπτέμβριο του 1941 έως Οκτώβριο του 1944 οι Βούλγαροι στρατιώτες εν Κομοτηνή όπου το εργαστήριό μου και οικία μου κατέστρεψαν και διήρπασαν διάφορα είδη. Εργαστήριον κοπτικής ραπτικής. Επίπλωσις εργαστηρίου. Εργαλεία ραπτικής και κοπτικής. Καθυστέρησις μαθημάτων ραπτικής Ηλεκτρικά εργαλεία εργαστηρίου

β) Ποράβας Μιχαήλ του Στεργίου επαγγελλόμενος τον αμπελουργό απήχθη υπό των Γερμανών ως όμηρος από 10-7-44 ως 10-9-44

γ) Καναβός Κων/νος του Ιωάννου όμηρος από 10 Ιουλίου 1944 ως 10 Σεπτεμβρίου 1944 παρά Γερμανών

δ) Θεόδωρος Βλάμης του Ευθυμίου όμηρος εις χείρας των Γερμανών 45 ημέρες.

ε)Βλαμίδης Χρίστος όμηρος εις τους Γερμανούς 80 ημέρες.

στ) Μαγδαληνή χήρα Μιχαήλ Τζιώρα. Ζημία εξ ομηρείας του ανδρός μου εις Ελλάδα και Γερμανία από 10^ης Ιουλίου 1944 μέχρι 10 Σεπτεμβρίου 1945 όπου απεβίωσεν εις Γερμανίαν (30-9-45).

Οικονομία: Ο πρόεδρος της κοινότητος Τρικώμου στις 17-4-38  αναφέρει στο Νομάρχη ότι υπεβλήθη στον αρχηγό της κυβερνήσεως τηλεγραφική αναφορά σχετική με την παράταση της προθεσμίας της ελευθέρας πωλήσεως του υπό των αμπελουργών παραχθέντος στεμφυλοπνεύματος κατά τους μήνες Μάιο και Ιούνιο

Τα καρπερά χώματα, το επικλινές του εδάφους ευνοούν την αμπελοκαλλιέργεια. Πρωτοστατούν στην ίδρυση του Πανεπαρχιακού Αμπελουργικού Συλλόγου Γρεβενών το 1926. Ιδρυτικά μέλη ήταν οι Βλάμης Ι. Δημήτριος, Βλάμης Χ. Ιωάννης, Οικονομίδης Γεώργιος, Γκαρέτσος Αθ. Χρίστος, Γκακούλας Πούλος, Μησιάκος Ευθύμιος, Σπύρου Γ., Παπακώστας Στυλ., Μουτλής Δ. Κων., Αποστολίδης Κων/νος, Μάλιος Ν., Τσιώτας Στέργιος, Ποράβας Δ., Σαμαράς Ευθ., Παπακώστας Παναγ., Κανάτσιος Αθ., Βλάμης Ι. Χρίστος, Βαβίτσας Βασίλειος.

Οι καλλιέργειες αμπελιού  το 1950 ανέρχονται στα 600 στρ. Δηλώνει ότι δεν πραγματοποιήθηκαν άλλες καλλιέργειες καθ’ ότι ο επαναπατρισμός έγινε στα τέλη Μαρτίου 1950.

Λειτουργούσαν τέσσερις νερόμυλοι (Παπαδημητρίου. Σελίδες ιστορίας  Γ΄ σελ. 40).

Επισιτιστική βοήθεια: Η Επιτροπή Διανομών Τρικώμου διαμαρτύρεται στο Κέντρο Διανομών Γρεβενών στις 1-5-46 για ελλιπή διανομή ιματισμού και υπόδησης σε σχέση με τον πληθυσμό και συγκρίνοντας τις διανομές στα γειτονικά χωριά τα οποία έλαβαν πολύ περισσότερα αν και πληθυσμιακά μικρότερα. Δίδουν την πληροφορία ότι το χωρίο λεηλατήθηκε παρά των κατακτητών από απόψεως ρουχισμού πολύ περισσότερο των άλλων χωρίων καθ’ ότι οι Γερμανοί παρέμειναν στο χωριό επί 8ήμερο λεηλατούντες και ερημώνοντες (60/164).

Πεσόντες: Στρατ. Κούτσιος Κων/νος του Αθανασίου,1906, ΧV Μεραρχία. Φονεύτηκε στη Μεσογέφυρα στις 20-4-41 μετά από γερμανικό βομβαρδισμό (ΔΙΣ).

Πληθυσμός. 1859= 75 στεφάνια. 1940=651. 1951=461. 1961=416. 1971=237. 1981=202. 1991=361.  2001=201. 2011=116. (45^ος κατά σειρά από τους 112 απογραφέντες οικισμούς της Π.Ε Γρεβενών με την απογραφή του 2011.Τον ίδιο πληθυσμό εμφανίζει και το Νεοχώριον). Στο κατάστιχο του έτους 1564 (ΤΤ 350) των Οθωμανικών αρχείων της Κων/πολης ήταν 21 κατοικίες και ο φόρος ήταν 4.500 άσπρα ενώ το 1579 ήταν 59 κατοικίες και ο φόρος ήταν 7.000 άσπρα.

Σύλλογοι:  Στις 20-4-1927 ιδρύθηκε η Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης Τρικώμου «ο ΄Αγιος Γεώργιος».

Φιλοπροοδευτικός Σύλλογος των απανταχού Τρικωμιωτών “Ο Άγιος Αθανάσιος” με έτος ιδρύσεως το 1978. Από τις σημαντικότερες εκδηλώσεις η ενιαύσια γιορτή κρασιού. Το 2016 ήταν η 34^η γιορτή.

---

[1] Σεργίου Σιγάλα: Πρακτικά του Πνευματικού δικαστηρίου …(1898-1914).Σελ. 285

Τρίκωμο (Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "ΜΠΟΥΡΙΝΟΣ" του Εκπολιτιστικού Εξωραϊστικού Επιμορφωτικού Συλλόγου Εξάρχου Γρεβενών "Ο ΜΠΟΥΡΙΝΟΣ".

 Γράφει ο Καράντζιος Γεώργιος

Γενικά: Το Τρίκωμο Γρεβενών χτισμένο σε υψόμετρο 820 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας ανήκει στο διευρυμένο νέο δήμο Γρεβενών.  Ως δημοτικό διαμέρισμα περιλαμβάνει τους οικισμούς του Τρικώμου και του Παρορείου. Το μεγαλύτερο ύψωμα του χωριού είναι το «Καραούλι». Σύμφωνα με την παράδοση συστάθηκε έπειτα από την ένωση τριών ποιμενικών οικισμών του Ζιάνι, της Καλογριάς και του Ελευθεροχωρίου. Το πρώτο όνομα του χωριού ήταν Ζάλοβο. Ζάλοβο στα σλάβικα σήμαινε τόπος κατάλληλος για κυνήγι. Σήμερα κατοικείται μόλις από 50 μόνιμους κατοίκους. Το καλοκαίρι κατοικείται κυρίως από παραθεριστές. Το Τρίκωμο φημίζεται για το καλό κρασί που παράγει και για τα πέτρινα γεφύρια του. Κάθε χρόνο το τελευταίο σαββατοκύριακο του Αυγούστου πραγματοποιείται στο χωριό τοπική γιορτή κρασιού με δημοτική παραδοσιακή ορχήστρα. 

Εκκλησίες: Ο ναός του Αγίου Γεωργίου, πολιούχος του χωριού και αγνώστου χρονολογίας κατασκευής (μέσα στο χωριό) κάηκε το 1944 υπό των γερμανών και επαναχτίστηκε. Το χωριό παλαιότερα του Αγίου Γεωργίου είχε πανηγύρι αλλά και σήμερα οι Ζαλοβίτες τιμούν τον άγιο με ιδιαίτερη λαμπρότητα. Ο Άγιος Αθανάσιος λίγο έξω από το χωριό χτισμένος το 1861 είναι προστάτης του χωριού και του συλλόγου που φέρει το όνομα του γιατί σύμφωνα με την παράδοση σε μια περίοδο που η επιδημία χολέρας θέριζε ένας έμπορος καθώς περνούσε μπροστά από το εξωκλήσι του αγίου και το άλογο του έπεσε, προσευχήθηκε στον άγιο Αθανάσιο και η επιδημία χολέρας εξαφανίστηκε από όλη την περιοχή αμέσως. Ο ναός της Αγίας Παρασκευής πέρα από το ποτάμι χτισμένος το 1900 είναι μεταγενέστερης εποχής και κτήτορας του σύμφωνα με μαρτυρίες ήταν ο Μητράκης Ιωάννης.

Εκπαίδευση: Σύμφωνα με πηγές στο χωριό λειτουργούσε σχολείο ήδη από το 1870. Σε έκθεση του έπαρχου το 1904 αναφέρεται πως ήταν 2/θέσιο και η πληρωμή των διδασκόντων γίνονταν με προσφορά της Φιλεκπαιδευτικής αδελφότητας Ζαλοβιτών ΗΠΑ «ο Άγιος Γεώργιος», από το δίσκο της εκκλησίας και προσφορές των εύπορων του χωριού. Το πρώτο διδακτήριο βρίσκονταν στη θέση της σημερινής πλατείας και αργότερα, το 1920 μεταφέρθηκε στην τωρινή του θέση. Το πρώτο κτίριο μέχρι και το 1955 στέγαζε υπηρεσίες της κοινότητας και λειτουργούσε και ως πανδοχείο. Οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να κατεδαφίσουν το 1^ο διδακτήριο λόγω της παλαιότητας του.

Ασχολίες κατοίκων: Η αμπελουργία ήταν και είναι η  κυριότερη ασχολία των κατοίκων. Το Τρικωμιώτικο κρασί είναι φημισμένο σε όλη την περιοχή της δυτ. Μακεδονίας και πριν το β΄ παγκόσμιο πόλεμο η φήμη του έφτανε έως και τη Λαμία.

Στην περιοχή μας καλλιεργείται κατά κύριο λόγο η ξινόμαυρη ποικιλία αλλά και το μερλό, αγιορείτικος, καπερνέ, μοσχάτο κ.ά. Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις πριν το 1940 έφταναν τα 4000 στρέμματα. Το Τρικωμιώτικο κρασί έλαβε πολλά βραβεία γευσιγνωσίας στο παρελθόν, σεμινάρια οινολογίας πραγματοποιήθηκαν στο χωριό και ο τοπικός σύλλογος αξιοποίησε την ασχολία αυτή και κάθε χρόνο διοργανώνει γιορτή κρασιού, την μεγαλύτερη της περιοχής. Πέρα από την αμπελουργία στο χωριό οι κάτοικοι ασχολούνται με την κτηνοτροφία και ελάχιστη γεωργία.

Πληθυσμιακές Αναφορές:

1854= 80 οικογένειες, 1859= 768 κάτοικοι, 1885=780 κάτοικοι, 1904= 375,1913=600, 1914= 471 , 1940= 651, 1971= 234, 1991=361, 2011=141

Βιβλιογραφία:

1)      Προσωπικό αρχείο Καράντζιου Γεωργίου

2)      Προφορικές συνεντεύξεις-παράδοση Τρικώμου

24. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΟΝ ΚΟΖΑΝΗΣ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ “ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΟΝ ΚΟΖΑΝΗΣ”

Το βιβλίο διατίθεται δωρεάν

Ομιλητής ο συγγραφέας του βιβλίου Βασίλης Αποστόλου, δάσκαλος. Κυριακή των Βαΐων 13-4-2014. Τηλ.επικοινωνίας:6934872483

Αιδεσιμότατε, αγαπητοί Παλαιοκαστρίτες καλημέρα σας και Χρόνια Πολλά

Τα παιδικά βιώματα

Όταν ήμουν μαθητής Δημοτικού σχολείου, το 1960 περίπου, στο Παλαιόκαστρο ζούσε η Ευδοκία Γαλάνη, αδελφή της γιαγιάς μου Ευθυμίας που είχε παντρευτεί το Δημήτριο Αποστόλου μυλωνά στο επάγγελμα. Τότε την παραμονή της πανηγύρεως στις 28 Αυγούστου με πολλά ξαδερφάκια γύρω στα δέκα ερχόμασταν σε ένα χαμηλό σπίτι της γιαγιάς Ευδοκίας. Κάθε χρόνο μας περίμενε η γιαγιά. Μας έβαζε να κοιμηθούμε όλους σε ένα δωμάτιο, κατάχαμα ο ένας δίπλα στον άλλο. Αυτές οι εικόνες έμειναν στο μυαλό μου για πάντα τις οποίες αναπολώ ως σήμερα.

Η έκδοση

Όταν ωρίμασε η ιδέα της έκδοσης βιβλίου για το χωριό μου τον Έξαρχο, ερευνώντας εφημερίδες, αρχεία, κυρίως κατά τη διάρκεια της τριετούς θητείας μου στα Γενικά Αρχεία του Κράτους-Αρχεία Ν.Κοζάνης την περίοδο  2005-2008, όταν έβρισκα κάτι που αφορούσε τα διπλανά χωριά και προπάντων από το Παλαιόκαστρο το κρατούσα για μελλοντική χρήση.  Μετά από συλλογή αρκετού υλικού και αξιοποίηση προφορικών πηγών είμαστε στην ευχάριστη θέση να παρουσιάσουμε  εδώ στο Παλαιόκαστρο, στο καφενείο του Γιώργου Κούτσικα, σήμερα των Βαΐων 13-4-2014 το ομώνυμο βιβλίο.

Το βιβλίο

Στο έγχρωμο εξώφυλλο του βιβλίου απεικονίζονται ο πέλεκυς, το αρχαιότερο εργαλείο της Ελλάδας το οποίο χρησιμοποιήθηκε πριν από 100.000 χρόνια στον αρχαιολογικό τόπο ΓΛΑΣ και βρέθηκε το 1963. Η δεύτερη εικόνα με το λίθινο διάτρητο πέλεκυ φυλάσσεται στο Ιστορικό Λαογραφικό και Φυσικής Ιστορίας Μουσείο του Συνδέσμου Γραμμάτων και Τεχνών Π.Ε Κοζάνης. Στο μέσο των δύο εικόνων το καμπαναριό της εκκλησίας του Ιωάννη Προδρόμου με έτος ανέγερσης το 1882. Δύο φωτογραφίες του χωριού μία από το υδραγωγείο και η άλλη από την τοποθεσία ΓΛΑΣ. Το βιβλίο αποτελείται από 96 σελίδες με 45 κεφάλαια. Διανθίζεται από 77 φωτογραφίες εκ των οποίων  τα 34 είναι πανομοιότυπα έγγραφα από εφημερίδες, ενθυμίσεις, χάρτες. Ο τόπος κατοικήθηκε από πολύ παλιά. Κάτοικοι του χωριού μετακινήθηκαν το 1400 και εγκαταστάθηκαν στη Σιάτιστα. Την ίδια περίοδο και λίγο αργότερα  ο οικισμός Πέτροβο λόγω του ανθυγιεινού κλήματος, ελονοσία, και γειτνίασης με το μουσουλμανικό οικισμό Γιάνκοβη διαλύεται και οι περισσότεροι των κατοίκων εγκαθίστανται εδώ.

Αφιερώνεται

Το βιβλίο αφιερώνεται Στους Παλαιοκαστρίτες και σ’  αυτούς που έλκουν την καταγωγή τους από το Παλαιόκαστρο. Στη γιαγιά μου Ευθυμία Γαλάνη από Παλαιόκαστρο, σύζυγο του Δημητρίου Π.Αποστόλου. Στη γιαγιά μου Άννα Ζαχαράκη από Παλαιόκαστρο, σύζυγο του Γεώργιου Ι.Αργυρίου. Στους γνωστούς πεσόντες του Παλαιοκάστρου.

Εθνική δράση

Κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα 1904-1908  ο αξιωματικός Παύλος Μελάς κατά την πρώτη του είσοδο στη Μακεδονία βρίσκει καταφύγιο  στις 11 Μαρτίου του 2004 στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Ο Παλιοκαστρίτης οδηγός Γιώργος Φασούλας τους φέρνει κρασί, τυρί, ούζο, κριθαρένιο ψωμί. Όλα τα σώματα των Μακεδονομάχων διανυκτέρευαν στο Παλαιόκαστρο, κοιμούνταν σε σπίτια του χωριού, οι άνθρωποι τους περιποιούνταν. Μετά τον ηρωικό θάνατο του Παύλου Μελά 13-10-2004,  αναλαμβάνει αρχηγός ο ανθυπολοχαγός πυροβολικού Γεώργιος Τσόντος. Ό νέος αρχηγός κατά τη διήμερη παραμονή το Νοέμβριο του 2004 στον ιερό ναό της Αγίας Παρασκευής Δαφνερού ορκίζει την πρώτη επιτροπή του Μακεδονικού Αγώνα που αποτελούνταν από το Χριστόδουλο Παπαχριστοδούλου, ιερέα, το Βαρβέρη Γεώργιο, “μουχτάρη” και το Γεώργιο Φασούλα, “αζά”.

Το χωριό απελευθερώθηκε στις 10 Οκτωβρίου 1912 από τα εθελοντικά σώματα του Δικώνυμου Μακρή, Καραβίτη Ιωάννη.

Το χωριό πλήρωσε βαρύ φορτίο αίματος τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Πυρπολήθηκε τον Αύγουστο του 43,τον Ιούνιο του 44, το Δεκέμβριο του 43 όπου οι άνδρες συλλαμβάνονται εκ των οποίων 8 εκτελούνται στις 24 Ιανουαρίου 1944 στην Παναγιά Κοζάνης στο δρόμο προς Λευκόβρυση. Σημαντικές ήταν οι ζημίες που υπέστησαν οι κάτοικοι από τα στρατεύματα κατοχής που αφορούν πυρπολήσεις σπιτιών, αρπαγές αιγοπροβάτων, βοών συνολικά 97 οικογενειών.

Οι κάτοικοι συμμετέχουν και φιλοξενούν τους αντάρτες, μαχητές της μάχης του Φαρδύκαμπου το Μάρτη του 1943. Δίδονται πληροφορίες για τους κατοίκους που ως ανταρτόπληκτοι την περίοδο του εμφυλίου πολέμου εγκαταλείπουν τον οικισμό και μένουν στη Σιάτιστα. Το Μάρτιο του 47 ο Νομάρχης επιτάσσει 6 δωμάτια της οικίας Ιωάννου Πασιώτα στη συνοικία Φούρκα Σιατίστης για να μείνουν 39 άτομα  εκ των οποίων 21 από Παλαιόκαστρο (μέλη έξι οικογενειών) και 18 από Δαφνερό (μέλη 14 οικογενειών). Τα μέλη μιας οικογένειας Βουδούρης Αντώνιος του Κων. Ηλικία 35, Βάια 35, Ευάγγελος 13, Θωμάς 10, Μιχαήλ 7.

Θρησκευτική ζωή

Στον εκλογικό κατάλογο του 1914 υπάρχουν γραμμένοι πέντε (αρ.5) ιερείς και επίθετα με αρχικό το παπά όπως Παπανικολάου, Παπαχριστοδούλου, Παπαλάμπρου, Παπαχριστόδουλος, Παπανικολάου που υποδηλώνουν απόγονοι ιερέων. Στη Μονή της Ζάβορδας έχουμε αριθμό αφιερωτών 122. Το έτος 1896 παπάς στον Έξαρχο ήταν ο Παλαιοκαστρίτης Παπαχριστόδουλος. Οι τέσσερις εκκλησίες του οικισμού πλαισιώνονται από τα εννιά εικονοστάσια εκ των οποίων τα οκτώ στον επαρχιακό δρόμο Μπάρας Παλαιοκάστρου. Σημαντική η δωρεά του εν Αμερική Παλαιοκαστρίτη Θεόδωρου Κωνσταντούλη το 1957 με το ποσό των 2500 δολαρίων υπέρ της ανακαινίσεως της εκκλησίας του Αγίου Προδρόμου.

Τραγούδια, γιορτές Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς, Αποκριάς, Πάσχα είναι από τα Κεφάλαια που συμπεριλαμβάνονται στο βιβλίο.

Πληθυσμιακές αναφορές

α) Στην απογραφή του 1859 που πραγματοποίησε η Μητρόπολη Γρεβενών για το Παλιόκαστρο έχουμε 65 χριστιανικές οικογένειες, το πρώτο χωριό των Βεντζίων, ακολουθεί η Σαρακήνα με 62, η Κοπρίβα με 30, ο ΄΄Εξαρχος με 23.

β)Σύμφωνα με τον Ταγματάρχη του μηχανικού Νικόλαο Σχινά το 1886 που περιόδευσε την περιοχή οι κάτοικοι του Παλιόκαστρου ήταν 360, της Σαρακίνας 210, της Κοπριβας 160.

γ) Το 1896 οι δημογέροντες των Γρεβενών ζητούν οι εκκλησίες των Γρεβενών να συμμορφωθουν και να συνεισφέρουν σύμφωνα με Πατριαρχική εγκύκλιο οι εκκλησίες Α΄τάξης από μία λίρα οι οποίες ήταν τέσσερις μεταξύ αυτών η Σαρακήνα, της δεύτερης τάξης από μισή λίρα οι οποίες ήταν 11 μεταξύ αυτών από τα Βέντζια το Παλαιόκαστρο.

δ) Με την απογραφή του 1905 που πραγματοποίησε το προξενείο Ελασσώνος το Παλιόκαστρο είχε 470 κατοίκους, η Σαρακήνα 325, το Παλαιοχώρι 315

ε)Στον εκλογικό κατάλογο της Υποδιοικήσεως Γρεβενών του 1914 οι εγγεγραμμένοι άρρενες εκλογείς για το Παλιόκαστρο  ήταν 122. Για τους άλλους χριστιανικούς οικισμούς των Βεντζίων ήταν Σαρακίνα 119, Κοπρίβα 99, Παλαιοχώρι 98, Έξαρχος 42, Δαφνερό 11. Μεγαλύτερο ήταν ο μουσουλμανικός οικισμός της Ποντινής με 288 εγγεγραμμένους.

Τοπική Αυτοδιοίκηση

Στο βιβλίο παρέχονται πληροφορίες για την κοινότητα από το 1915 ως το 2000 τα οποία πολλά προέρχονται από έρευνα στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Παρατίθενται οι υπογραφές των προέδρων της κοινότητας Ιωάννη Μπαντή για το 1925, Σπύρος Μάρκου για το 1930, Ν.Βαρβέρη 1932, Δημήτριο Δεληζήση 1937. Ένα έγγραφο που μου έκανε εντύπωση είναι ο καθορισμός ορίων κοινότητος Παλαιοκάστρου και Εξάρχου. Η συνεδρίαση της επιτροπής πραγματοποιήθηκε στο Σαραντάπορο  κι αποφασίστηκε ότι τα όρια των δύο κοινοτήτων άρχονται από τη θέση Ντεσερνίκος, είναι το ψηλότερο σημείο του Μπούρινου, όπου συναντώνται τα όρια των κοινοτήτων Εξάρχου, Παλαιοκάστρου, Σιατίστης. Το 1937  εξήντα πέντε κάτοικοι προβαίνουν στην αγορά της Τσιποτούρας από τους κληρονόμους του Καπλάν Μπέη.

Εκπαίδευση

Στο βιβλίο αναφέρεται η εκπαιδευτική κίνηση από το 1930 ως το κλείσιμο του σχολείου το σχ. έτος 2010-2011.Δωρητές του σχολείου ο Κωνσταντούλης το 1955 με το ποσό των 20.000 δραχμών, του Απόστολου Χαρίση με το ποσό των 3000 δολαρίων που σύμφωνα με τη διαθήκη οι τόκοι θα διατίθενται για αγορά βιβλίων τα οποία θα διανέμονται στους μαθητές του δημοτικού σχολείου. Από τους τόκους του 1980 αγοράσθηκαν και διανεμήθηκαν σχολικά βιβλία σε 55 μαθητές το Φεβρουάριο του 81.

Επίλογος

Το Παλαιόκαστρο είναι το 5^ο χωριό της περιφέρειας Βεντζίων που αποκτά το δικό του βιβλίο, προηγήθηκαν οι οικισμοί Πυλωροί, Παλαιοχώριον, Κνίδη, Έξαρχος. Για την καταγραφή του βιβλίου, τη συλλογή του υλικού αφιέρωσα πολύ χρόνο.  Στο Παλαιόκαστρο ήλθα πολλές φορές, περπάτησα στον αρχαιολογικό τόπο «Γλα», όλα αυτά τα έκανα με πολύ μεράκι, με πολύ αγάπη για τον τόπο των προγόνων μου, για τον οικισμό που ο καθένας από μας πρέπει να είναι περήφανος γιατί εδώ βρέθηκε το αρχαιότερο εργαλείο της Ελλάδας, ο πέλεκυς ηλικίας 100.000 ετών που κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου και φυλάσσεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κοζάνης.

Τελειώνοντας θέλω να ευχαριστήσω  τον πρόεδρο της Τοπικής κοινότητας κ. Γιώργο Κάστια για τις διευκολύνσεις, την Μπεΐνα Κατρανά για τη συλλογή των τραγουδιών, για την ονοματολογία των φωτογραφιών, τον Ευάγγελο Σιάμπαλια για τον πλούτο των πληροφοριών και τη διάθεση φωτογραφιών, το Σιόλια Νίκο, τον Παχύ Γιώργο, τον Κύρου Ιωάννη, τον Τάκη Βουδούρη, τον Παναγιώτη….., τον Κάστια…. για τις πληροφορίες που μου παρείχαν για την έκδοση του παρόντος βιβλίου, το δάσκαλο τον Κώστα το Ζιοντάκη για τη διάθεση κειμένων που σχετίζονται με την εθιμική ζωή του Παλαιοκάστρου.

Σας ευχαριστώ