Βασίλη Αποστόλου
Δασκάλου του Αου Δημοτικού Σχολείου Κοζάνης
Προτομές-Ανδριάντες –Μνημεία Κοζάνης
Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης
Κοζάνη 2006 σελίδες:238
ISBN:960-87195-6-9
ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ 1870-1904-ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ
Είναι φτιαγμένη από χαλκό και στηρίζεται σε μαρμάρινο βάθρο. Στην κύρια όψη του βάθρου αναγράφεται.
ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ
1904
Στην αριστερή πλευρά
ΔΗΜΑΡΧΟΥΝΤΟΣ Γ.ΤΣΟΥΜΗ
1952
Γεννήθηκε στη Μασσαλία της Γαλλίας το έτος 1870 από γονείς ηπειρωτικής καταγωγής.
Το 1878 ο πατέρας του εγκαθίσταται στην Αθήνα. Οργανώνεται στην Εθνική Άμυνα, μια οργάνωση που είχε ως σκοπό την απελευθέρωση της Μακεδονίας, Ηπείρου, Θεσσαλίας.
Το έτος 1886 στα δεκαέξι του χρόνια εισάγεται στη Σχολή Ευελπίδων. Το 1891 αποφοίτησε ως ανθυπολοχαγός πυροβολικού από τη σχολή. Το 1892 παντρεύεται τη Ναταλία, κόρη του Στέφανου Δραγούμη, πολιτικού από το Βογατσικό της Καστοριάς. Η Ναταλία είχε αδελφό τον Ίωνα Δραγούμη, πρωτοστάτη και υπερασπιστή της Μακεδονικής γης. Το 1897 πήρε μέρος στον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο.
Για να κατανοήσουμε τις ανησυχίες του Παύλου Μελά και την απόφασή του να έλθει στη Δυτική Μακεδονία τρεις φορές για να εμψυχώσει τους κατοίκους φρονώ ότι πρέπει να παραθέσω εν συντομία τα γεγονότα που προηγήθηκαν του ένοπλου Μακεδονικού Αγώνα του 1904-1908
Ίδρυση Βουλγαρικής Εξαρχίας
Το 1866 οι Κρήτες επαναστατούν, αγωνίζονται για ελευθερία, για ενσωμάτωσή τους με την ελεύθερη Ελλάδα. Ο Ρώσος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη Ιγνάτιεφ παρακινεί τους Βουλγάρους να προσφερθούν εθελοντικά στον αγώνα που έκαναν οι Τούρκοι εναντίον των Κρητών για να κερδίσουν την εύνοιά των.
Το 1870 ο Σουλτάνος μετά από πρόταση του Ιγνάτιεφ, Ρώσου πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη, υπογράφει φιρμάνι με το οποίο ιδρύεται Βουλγαρική αυτόνομη εκκλησία την Εξαρχία αποτελούμενη από 13 επαρχίες από σύνολο 49 ευρωπαϊκών. Το Πατριαρχείο παρακάμπτεται. Τον Έξαρχο, αρχηγό της Βουλγαρικής εκκλησίας, θα τον εξέλεγε η ιεραρχία χωρίς καμία ανάμειξη του οικουμενικού Πατριάρχη. Παραχωρούνταν το δικαίωμα στον Έξαρχο, στον αρχηγό της Βουλγαρικής εκκλησίας, να διατηρεί ναό και ναΐδριο στην Κωνσταντινούπολη, όπου θα είχε δικαίωμα να παραμένει για υποθέσεις της εκκλησίας και να επικοινωνεί με την Υψηλή Πύλη και τις τοπικές αρχές. Οι Βούλγαροι σύμφωνα με το ιδρυτικό φιρμάνι μπορούσαν να προσαρτήσουν κι άλλες μητροπόλεις εφόσον μετά από έγγραφες δηλώσεις τα δύο τρίτα των κατοίκων εκδήλωναν σχετική επιθυμία.
Η Βουλγαρική Εξαρχία θέτει ως στόχο τον προσηλυτισμό των σλαβόφωνων πληθυσμών με ειρηνικό ή και βίαιο τρόπο αλλά κι αυτών των ελληνόφωνων κατοίκων να υπαχθούν στη δική τους εκκλησιαστική δικαιοδοσία. Ιδρύουν βουλγαρικά σχολεία, επιβάλλουν τη χρήση της σλαβικής γλώσσας στις εκκλησίες.
Ο ελληνισμός αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο. Οργανώνεται, ιδρύει σχολεία, εκκλησίες. Αρχίζει ο Μακεδονικός Αγώνας.
Το 1872 το οικουμενικό Πατριαρχείο με απόφαση της Μεγάλης Συνόδου καταδικάζει τη Βουλγαρική Εξαρχία ως σχισματική γιατί δύο έδρες ορθόδοξων εκκλησιών στην ίδια επικράτεια ήταν αντικανονική όπως και τον εθνολογικό διαχωρισμό των ορθόδοξων χριστιανών εντός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ακόμα το Πατριαρχείο χαρακτήρισε ως αντίθετη προς τους ιερούς κανόνες την παραμονή ενός αρχιερέως στην έδρα άλλου χωρίς άδεια Για την ιστορία το Πατριαρχείο της Σόφιας δημιουργήθηκε το 1945. Ταυτόχρονα καταργήθηκε η Εξαρχία κι ήρθη το σχίσμα.
Ίδρυση Μεγάλης Βουλγαρίας-Επανάσταση του 1878
Το 1877 ξεσπά ρωσοτουρκικός πόλεμος. Η Τουρκία ηττάται. Οι Ρώσοι επιβάλλουν τις θέσεις τους. Οι Ρώσοι το 1878 φτάνουν στο χωριό Άγιο Στέφανο, δώδεκα χιλιόμετρα έξω από την Κωνσταντινούπολη. Εδώ υπογράφεται η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου με την οποία δημιουργείται Μεγάλη Βουλγαρία που περιελάμβανε σχεδόν ολόκληρη τη Μακεδονία εκτός Θεσ\νίκης, Κοζάνης, Γρεβενών. Στην περιοχή μας τα σύνορα έφταναν μέχρι τον Κόμανο και τη Μαυροπηγή
Με τη γνωστοποίηση της Συνθήκης στη Μακεδονία επικρατεί αναβρασμός. Αντιτίθενται στη βουλγαρική κυριαρχία της Μακεδονίας.
Στη Δυτική Μακεδονία το Φεβρουάριο του 1878 ξεσπά επανάσταση η οποία επέζησε με τη μορφή του κλεφτοπολέμου ως το χειμώνα του 1979. Οι επαναστάτες από Κοζάνη, Βόιο, Τσιαρτσιαμπά, Βέντζια, Καστοριά συγκεντρώνονται στο Μπούρινο εκεί που είναι το Μουσείο του Μακεδονικού Αγώνα σήμερα και με πρόεδρο τον Κοζανίτη Γκοβεδάρο σχηματίζεται η Προσωρινή Κυβέρνηση της επαρχίας Ελίμειας. Προσέξτε τη φράση. Επαρχία Ελίμειας. Μέσα στα χρόνια της σκλαβιάς οι συμπατριώτες μας γνώριζαν την τοπική ιστορία, γνώριζαν την αρχαία ονομασία της Ελίμειας. Στο Λιτόχωρο οι εκεί επαναστάτες σχηματίζουν την προσωρινή κυβέρνηση της Μακεδονίας. Οι επαναστάτες υψώνουν τα λάβαρα της Επανάστασης ορκίζονται ενώπιον Θεού και ανθρώπων να ελευθερώσουν τη Μακεδονία από το δούλειο ζυγό και να την παραδώσουν στην αγκαλιά της Μητέρας Ελλάδας.
Οι αγώνες των επαναστατών απέδωσαν. Στις 13 Ιουνίου 1978 με τη συνθήκη του Βερολίνου καταργήθηκε η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου. Δημιουργούνται δύο ηγεμονίες της Βουλγαρίας και της Ανατολικής Ρωμυλίας φόρου υποτελείς στο Σουλτάνο. Η Μακεδονία παραμένει στην Τουρκία.
Η Θεσσαλία εκτός Ελασσώνος και ένα μέρος της Ηπείρου μέχρι την Άρτα ενσωματώνεται στην Ελλάδα το 1881. Η Τουρκία συνάπτει αμυντική συμφωνία με την Αγγλία και με μυστική συμφωνία παραχωρεί την Κύπρο στην Αγγλία.
Το 1885 η Βουλγαρία προσαρτά την Ανατολική Ρωμυλία με τις ελληνικές πόλεις της Βάρνας και της Φιλιππούπολης. Οι Έλληνες αισθάνονται ακόμη περισσότερο το Βουλγαρικό κίνδυνο. Οι γηγενείς Μακεδόνες συγκροτούν τα πρώτα ένοπλα ανταρτικά σώματα.
Ίδρυση Εθνικής Εταιρείας
Το 1894 ιδρύεται στην Αθήνα Μυστική Εθνική Εταιρεία από 15 κατώτερους αξιωματικούς του Στρατού με σκοπό την ηθική και στρατιωτική προετοιμασία της χώρας. Το ίδιο έτος στον προϋπολογισμό της η Βουλγαρία γράφει τα εξής ποσά. 900.000 φράγκα για τον Έξαρχο στην Κωνσταντινούπολη, προς μισθοδοσία των Βουλγάρων επισκόπων και κληρικών στη Μακεδονία ως και 190.000 φράγκων για ίδρυση σχολείων και μισθοδοσία βουλγάρων δασκάλων στη Μακεδονία. Αντίθετα τα ελληνικά σχολεία, οι ελληνικές εκκλησίες δε διέθεταν καμία κρατική βοήθεια παρά μόνο τις εισφορές των κατοίκων που με προθυμία προσέφεραν.
Το 1896 η μυστική Εθνική Εταιρεία της Αθήνας προωθεί ανταρτικά σώματα στη Μακεδονία με σκοπό την απελευθέρωσή της. Η Τουρκία αντιδρά. Εισβάλλει στην ελεύθερη Ελλάδα. Η Ελλάς γνωρίζει ταπεινωτική ήττα. Παραιτείται από κάθε μελλοντική δραστηριότητα για τη Μακεδονία. Η Εθνική Εταιρεία θεωρήθηκε υπεύθυνη για την ταπεινωτική ήττα και το 1900 παύτηκε από την κυβέρνηση Θεοτόκη.
Οι Βούλγαροι εκμεταλλεύονται το γεγονός. Στέλνουν ένοπλους κομιτατζήδες και με τη βία προσπαθούν να προσαρτήσουν χωριά στη βουλγαρική εκκλησία. Λεηλατούν εκκλησίες, σκοτώνουν ιερείς, δασκάλους, πυρπολούν τα σπίτια επιφανών Ελλήνων.
Δραστηριοποίηση Πατριαρχείου
Το 1901 το Πατριαρχείο δραστηριοποιείται. Ο Πατριάρχης Ιωακείμ (1901-1912) ξεκινά ένα δύσκολο αγώνα. Διορίζει στις ευαίσθητες περιοχές αρχιερείς με ψηλό θρησκευτικό, εθνικό φρόνημα όπως το Γερμανό Καραβαγγέλη στην Καστοριά, τον Ιωακείμ Φορόπουλο στο Μοναστήρι. Στα περισσότερα χωριά της Καστοριάς οι εκκλησίες παραμένουν κλειστές, οι ιερείς εξαναγκάζονται να λειτουργούν στα σλαβικά. Πολλά σχολεία έχουν κλείσει. Πολλοί ορθόδοξοι χριστιανοί εντάσσονται στην Εξαρχία, στη βουλγαρική εκκλησία. Αρνούνται το Πατριαρχείο, αρνούνται τον ελληνισμό. Ο όρος Εξαρχικός είναι ταυτόσημο με το Βούλγαρο εν αντιθέσει με τον όρο Πατριαρχικό που δηλώνει Έλληνας.
Ο Γερμανός Καραβαγγέλης έφιππος και οπλισμένος συνοδευόμενος από το σωματοφύλακά του κάνει περιοδείες στα Εξαρχικά χωριά, ανοίγει και λειτουργεί εκκλησίες, εμψυχώνει τους χριστιανούς. Τα Χριστούγεννα του 1901 στη Ζαγορίτσανη (Βασιλειάδα) οι Εξαρχικοί ζητούσαν να λειτουργήσουν πρώτοι. Ο Καραβαγγέλης δεν πτοείται, επιμένει, παίρνει τα κλειδιά της εκκλησίας και τα μεσάνυχτα με τους δικούς του λειτουργεί ενώ οι Εξαρχικοί ήταν μαζεμένοι έξω. Η ηρωική αυτή στάση του Μητροπολίτη εμψυχώνει τους Πατριαρχικούς κατοίκους, ανεβάζει το ηθικό των και σιγά σιγά πολλά χωριά επανέρχονται στους κόλπους του Πατριαρχείου.
Οργανώνει ένοπλη ομάδα με αρχηγούς τους σλαβόφωνους Κώττα από τη Ρούλια και Βαγγέλη από το Στρέμπενο. Ο Κώττας σλαβόφωνος με πνεύμα ελληνικό, μικρόσωμος και περήφανος άνθρωπος, ως πρόεδρος του χωριού του, προστάτευε τους αδικημένους από τις αυθαιρεσίες των Τουρκαλβανών μπέηδων. Επιθυμούσε να απελευθερώσει τους χριστιανούς από τον Τουρκικό ζυγό χωρίς να κάνει διάκριση Εξαρχικών και Πατριαρχικών. Για τη στάση του αυτή οι Βούλγαροι δεν τον εμπιστεύονται. Ο Καραβαγγέλης τον πλησιάζει. Ενισχύει την ένοπλη ομάδα του. Ο Κώττας υπερασπίζεται τα πατριαρχικά χωριά.
Δραστηριοποίηση ελληνικού κράτους
Το 1902 η πολιτεία θωρακίζει τον Ελληνισμό. Διορίζει ένθερμους διπλωμάτες στα προξενεία όπως τον ΄Ιων Δραγούμη στο Μοναστήρι και το Λάμπρο Κορομηλά στη Θεσσαλονίκη. Ο Ίων Δραγούμης από το Βογατσικό Καστοριάς οργανώνει μυστικά σωματεία την «Εθνική Άμυνα» την πατριωτική οργάνωση υπεράσπισης του ελληνισμού της Μακεδονίας. Η πρώτη οργάνωση ιδρύθηκε στο Μοναστήρι με μέλη τον Αργύριο Ζάχο τραπεζίτη από τη Σιάτιστα, το Θεόδωρο Μόδη έμπορο από το Μοναστήρι και το Φίλιππο Καπετανόπουλο από τους Πύργους Εορδαίας που διατηρούσε φαρμακείο στο Μοναστήρι. Ο Καπετανόπουλος, γραμματέας του Παύλου Μελά, σκοτώθηκε στο Νερέτι (Τριανταφυλλιά Φλωρίνης) μετά από συμπλοκή με τον τουρκικό στρατό. Η τσάντα με την αλληλογραφία έπεσε στα χέρια των Τούρκων.
Ο Ίων Δραγούμης το 1903 έρχεται στην Κοζάνη. Ιδρύει το Εθνικό Κέντρο Αμύνης με πρώτα μέλη το Γεώργιο Μεταξά, ιατρό, το Νικόλαο Μουμουζιά, ιατρό και τον Παναγώτη Λιούφη γυμνασιάρχη. Η πόλη της Κοζάνης και συγκεκριμένα ο Σύνδεσμος Γραμμάτων και Τεχνών τον τίμησε στήνοντας την προτομή του έξω από το Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο όπου και η οδός Ίωνα Δραγούμη πολύ μικρή για την τεράστια προσφορά του στην υπόθεση της Μακεδονίας.
Το 1903 οι Βούλγαροι με το παραπλανητικό σύνθημα «Η Μακεδονία ανήκει στους Μακεδόνες» προχωρούν σε επανάσταση την ημέρα της γιορτής του προφήτη Ηλία (20 Ιουλίου) γνωστή ως Ίλιντεν. Η επανάσταση αρχίζει από το Μοναστήρι. Οι Βούλγαροι εκτελούν ηγέτες του ελληνισμού. Οι Τούρκοι καταπνίγουν την επανάσταση. Για λόγους αντεκδίκησης καταστρέφουν και πολλά ελληνικά χωριά. Εφαρμόζουν μέτρα γενοκτονίας. Όλα αυτά τα γεγονότα έχουν ως αποτέλεσμα τη μεταστροφή της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Ιδρύεται το 1903 στην Αθήνα το Μακεδονικό κομιτάτο με πρόεδρο τον Καλαποθάκη ο οποίος αναλαμβάνει την οργάνωση του αγώνα στη Δυτική Μακεδονία.
Οι Κοζανίτες νιώθουν την πίεση των Βουλγάρων. Ο γυμνασιάρχης Λιούφης το Δεκέμβριο του 1903 εξουσιοδοτείται από την δημογεροντία να ζητήσει 8.000 όπλα, προκειμένου ο τοπικός πληθυσμός να αντιμετωπίσει το βουλγαρικό κίνδυνο. Ο υπουργός Ρωμανός διστάζει να σταλούν όπλα σε μια περιοχή που δεν υπάρχουν Βούλγαροι, γιατί τούτη η ενέργεια θα θεωρηθεί από τους Ευρωπαίους ως προσπάθεια για ανατροπή του υπάρχοντος καθεστώτος.
Πρώτη είσοδος του Παύλου Μελά στη Μακεδονία
Το Φεβρουάριο του 1904 επιτροπή τεσσάρων αξιωματικών, από τους Αναστάσιο Παπούλια, Αλέξανδρο Κοντούλη, Γεώργιο Κολοκοτρώνη και τον ανθυπολοχαγό του πυροβολικού Παύλο Μελά, αναχωρεί από την ελεύθερη Ελλάδα για να μελετήσει την κατάσταση και να προτείνει μέτρα. Διέρχονται μέσω Βελεμιστίου (Αγιόφυλλου Γρεβενών) Παλαιοκάστρου, Σιατίστης. Ανιχνεύουν τις περιοχές Καστοριάς και Φλώρινας
Στις 11 Μαρτίου 1904 λημεριάζουν στο Παλιόκαστρο Σιατίστης. Εκεί ο Παλιοκαστρίτης οδηγός Γεώργιος Φασούλας τους φέρνει κόκκινο κρασί, κριθαρένιο ψωμί, ούζο, τυρί, σεκέρια κι ένα πορτοκάλι. Την επομένη στη Γαλατινή ο Γαλατινιώτης Γούλας τους εφοδιάζει με δύο άλογα, κρασί, ψωμί, τυρί, καρύδια, σύκα. Ο Παύλος Μελάς τον φιλοδωρεί μ’ ένα μετζίτι για να το πιεί υπέρ της ελευθερίας. Ο Γαλατινιώτης ένθερμος πατριώτης του λέγει όχι κρασί, θα το κάψω λαμπάδα, θέλει να κάνει παράκληση για την απελευθέρωση της Μακεδονίας.
Τον Απρίλιο του 1904 στην περιοχή της Κοζάνης ασκούνται πιέσεις από τους Τούρκους να υπογράψουν οι δημογέροντες δηλώσεις προσχώρησης στη Βουλγαρική εκκλησία. Αντί αυτής της δήλωσης οι δημογέροντες της Κοζάνης με δήλωσή τους αναφέρουν ότι αναγνωρίζουν τη Μ. Εκκλησία ως πνευματική αρχή και Εθνικό αρχηγό τον Οικουμενικό Πατριάρχη. Ο δε πρόξενος Ελασσόνας Ενυάλης αναφέρει στον υπουργό Εξωτερικών Αλ. Μπαλτατζή. « Εξοχότατε όσον αφορά το θέμα της Κοζάνης εκείθεν δε χρειάζεται ούτε κατηχήσεις, ούτε λόγοι, ούτε υποδείξεις. Γνωρίζουν καλύτερον παντός άλλου το καθήκον τους έναντι της εκκλησίας και της πατρίδος των».
Επιστρέφοντες στην Αθήνα οι αξιωματικοί Κοντούλης και Μελάς προτείνουν στην κυβέρνηση άμεση και ενεργό δράση. Με υπόμνημά τους υποστήριζαν ότι έπρεπε να συγκροτηθούν τοπικά ανταρτικά σώματα με αρχηγούς αξιωματικούς από την ελεύθερη Ελλάδα. Διαφωνούν με άλλη έκθεση οι αξιωματικοί Παπούλιας και Κολοκοτρώνης. Προτείνουν τη συγκρότηση κι αποστολή αυτοτελών σωμάτων από το εθνικό κέντρο. Γι’ αυτό όταν συναντήθηκαν τυχαία στο γραφείο του πεθερού του Στεφάνου Δραγούμη, ο Π. Μελάς ύβρισε τον Κολοκοτρώνη. Αποφάσισαν να μονομαχήσουν με πιστόλι. Ο Μελάς τον τραυμάτισε ελαφρά στο πόδι όπως είχε υποσχεθεί στη μητέρα του. Ο Κολοκοτρώνης σημάδεψε πραγματικά αλλά αστόχησε.
Επιστολές του Παύλου Μελά κατά την πρώτη έξοδο που έχουν σχέση με την περιοχή μας.
1.Κριτσοτάδες, Κυριακή 7 Μαρτίου 1904
«Το σώμα μας αυξάνεται κατά δύο λαμπρούς Μακεδόνας της Σιατίστης. Είναι πρώτης τάξεως άνθρωποι, επί 14 έτη πολεμήσαντες τους Τούρκους εις τη Μακεδονία …Τη Δευτέρα τη νύκτα θα περάσωμεν τον Αλιάκμονα με το καράβι που είναι εις τη συμβολή του Γρεβενίτικου και του Αλιάκμονος, εκεί θα λημεριάσουμε εις Παλαιόκαστρον, κάτω της Σιατίστης». (28\213)
2.Τετάρτη 10 Μαρτίου 1904.Έξω του Παλαιοκάστρου. (Προς Ν.Σιατίστης)
«Σήμερα βλέπεις είμεθα κατηυλησμένοι αρκετά πλησίον της Σιατίστης … Εις τας 9 ο Μήτρος και ο Χρίστος μας φέρνουν ψωμί ..και έναν γέροντα Νικόλαον Δημητρίου,70 ετών, όστις θα μας οδηγήσει μέχρις ενός ρυακίου το οποίο λέγεται Σαραντάπορος. (όρια Εξάρχου, με τον Ταξιάρχη) Εδώ μανθάνομε επίσης ότι ο Κοντούλης πέρασε κι αυτός το πέρασμα κι ότι πήγε κατ’ ευθείαν εις το Παλαιόκαστρο, όπου θα τον ίδωμε απόψε. Εκκινούμε εις τας 5 1\2 μ.μ δια το Παλαιόκαστρο, αφού φάγαμε ολίγον ψωμί και τυρί».
3. Παλαιόκαστρον, Πέμπτη 11 Μαρτίου 1904
«Χθες εσταμάτησα καθ’ ην στιγμή επρόκειτο ν’ αναχωρήσουμε δια Παλαιόκαστρο. Κακώς σου έγραφα ότι λημεριάσαμε έξω του Παλαιοκάστρου. Το είπα στηριζόμενος εις την επί του χάρτου Χρυσοχόου απόσταση. Αλλ’ εκτός του ότι η απόσταση αυτή είναι εσφαλμένη, εις την πραγματικότητα απόσταση 12-15 χιλιομέτρων (όπως είναι η του Παλαιοκάστρου από του λημεριού), χάρις εις όρη, φαράγγια κλπ. αναπτύσσεται και γίνεται κάποτε 30 χιλιομέτρων. Δια τούτο και ημείς χθες νομίζαμε ότι μετά 2 ή 2 1\2 ώρας θα είμεθα εις Παλαιόκαστρον, ενώ βαδίζαμε επί καλής σχετικής οδού επί 7 1\2 ώρας.
Εις το Σαραντάπορο ήλθε ο εκ Παλαιοκάστρου οδηγός με το άλογό του, όπου φορτώσαμε όλα μας σχεδόν τα πράγματα. Ο οδηγός αυτός Γιώργος, είναι εφυέστατος και προθυμότατος, αλλά και αυτός φοβείται πολύ. Εκτός τούτου, όπως μας ομολόγησε ο ίδιος εμπιστευτικώς, πρό ολίγων ημερών πέρασε στο Βογατσικό αρκετά όπλα Βουλγάρων. Δεν νομίζει ότι έκαμε τίποτε κακό διότι, ως λέγει, οι Βούλγαροι αγωνίζονται δια την ελευθερία και καθώς οι ίδιοι λέγουν, «ημείς πολεμούμε και οι Έλληνες θα τα χαρούν». Βλέπεις ότι και εδώ ακόμα αυτοί οι αχρείοι έχουν εργασθεί… Εννοείς ότι αμέσως του ανέπτυξα όλη μου τη ρητορεία και εφαίνετο πραγματικά ο άνθρωπος δια πρώτη φορά ακούων και την ελληνική έκδοση περί των Βουλγάρων ελευθερωτών
Εις τας 12 1\2 φθάνομε εις Παλαιόκαστρο. Συσπειρούμεθα εις την κάπα μας έξω από ένα εκκλησάκι, έως ότου ο οδηγός μας Γιώργης, εις του οποίου κατέλυσε ο Αλέκος, υπάγει να τον ειδοποιήσει. Συνεννοούμεθα μαζί του δι’ επιστολής. Αυτός φεύγει αύριο Πέμπτη (δηλ. σήμερα) δια Βογατσικό και εκεί θα συναντηθώμεν πλέον. Ο Γιώργης επιστρέφων από του Κοντούλη μας φέρει ένα μεγάλο ασκό με λαμπρό κόκκινο κρασί και το μοιράζουμε εις τους άνδρας μας. Εγώ γεμίζω το παγούρι μου, το οποίο χωρεί 300 δράμια, και το πίνω όλο με μιας. Μετά τούτο ο οδηγός Γιώργης και ο Μήτρος, όστις μας οδηγεί ως το Βογατσικό, μας οδηγούν εις το λημέρι. Τούτο απέχει μίαν ώρα ακόμη.
… Πηγαίνω εις το πρόγευμα που μας έφερε ο Γιώργης. (παντοπώλης και οδηγός μας και ξενίζων τον Κοντούλη) Μας είχε υποσχεθεί πιλάφι και κρέας ή 10 κοτόπουλα, αλλ’ ουδέν τούτων έφερε διότι εφοβήθη τους συγχωριανούς του. Μας έφερε όμως εκτάκτως καλό κριθαρένιο ψωμί, ούζο, κρασί, τυρί, σεκέρια και ένα πορτοκάλι
… Εις τας 7 το βράδυ εκκινούμε από το λημέρι μας και πηγαίνουμε στο καβούλι (τόπον συναντήσεως), το οποίον δώσαμε εις το Γιώργη και Μήτρο εντός της εκκλησίας της έξω του χωριού. Ένεκα του φόβου του πάλιν, ο ευλογημένος, περίμενε να νυχτώσει καλά δια να έλθει να μας πάρει. Επί τέλους φεύγομε εις τας 10 μ.μ. άνευ φορτηγού. Ουδέποτε κοπιάσαμε όσον αυτή τη φορά.
Μέχρι της Σιατίστης εχρειάσθημεν 2 ώρας και 10΄ ταχείας πορείας και ελεεινοτάτου δρόμου με φοβερόν καλντιρίμι. Εις τη Σιάτιστα διερχόμεθα υπό τον τουρκικό στρατώνα. Έχει φως, αλλ’ ουδείς κινείται, αν και φωτιζόμεθα λαμπρά από τη νύκτα. Από τη Σιάτιστα εγκαταλείπομε το καλντιρίμι και εξακολουθούμε το δρόμο από τα φοβερά πετρώδη όρη, ανεβοκατεβαίνοντας 6 τοιαύτα, σκοντάπτοντες και στραγγουλίζοντες τα πόδια μας ανά πάσαν στιγμή…Επί τέλους φθάνομεν έξω του Κονισκού εις τας 3 το πρωί της σήμερον».
4.Κονισκός (Γαλατινή), Παρασκευή 12 Μαρτίου 1904
«Το κρύο είναι φοβερό. Και πάλι λημεριάζουμε έξω. Ο οδηγός μας πήγε στο χωριό να μας φέρει τροφή.
…Πλησιάζει η ώρα της αναχωρήσεώς μας (δια Βογατσικό) και όμως ο οδηγός μας Γεώργιος Φασούλας (εκ Παλαιοκάστρου) δεν εφάνη ακόμη, αν και μας είχε υποσχεθεί να μας φέρει νερό. Διψώμε φοβερά. Αποφασίζουμε και στέλνουμε εις το Κονισκόν τον Παύλου Αθανασίου (Κύρου) δια να φροντίσει να ετοιμάσει τροφή δια να φάγωμεν πρό της αναχωρήσεώς μας, και να εύρει δύο ζώα… Εις το Κονισκόν, όμως ομολογεί με ύφος σοβαρό και ειλικρινές, ότι δεν έχει φίλο κανένα. Δια τούτο όταν του στείλαμε εκεί εφωδιασμένο με μία λίρα, έφυγε ενθουσιασμένος. Πράγματι λοιπόν μας ήλθε πάλι μ’ ένα χωρικό οποίος έκλαιε από χαρά και ενθουσιασμό. Ο Παύλος ο μυστηριώδης τον είχε φανατίσει. Ο Γούλας λοιπόν (ο φίλος του Παύλου) μας έφερε δύο άλογα, κρασί (10 οκάδες), ψωμί, τυρί, καρύδια, σύκα. Μένουμε όλοι ενθουσιασμένοι με τον Παύλο και το Γούλα τον οποίο φιλοδωρούμε με 1 μετζίτι δια να το πιεί υπέρ της ελευθερίας. «Όχι κρασί», μας λέγει, «θα το κάψω λαμπάδα». Του δίδω άλλο ένα δια να κάμει παράκληση.
Ενθυμούμεθα τον εκ Παλαιοκάστρου οδηγό, ο οποίος δεν έδωκε ακόμη σημείο ζωής και καθώς μας λέγει ο Γούλας, ουδ’ εφάνη καν εις το Κονισκόν. Χίλιοι ιδέαι και υποψίαι μας διέρχονται από τον νου, αλλ’ ιδίως επικρατεί εις τους Μακεδόνας συντρόφους μας η της προδοσίας, και αποφασίζουμε την τιμωρία του αν επαληθεύσει η υποψία αυτή. Αλλ’ αίφνης εις το ζωηρότερο σημείο της συζητήσεως, έρχεται και αυτός ο δυστυχής, κάθιδρος και ελεεινός, ακολουθούμενος από ένα άλλο χωρικό του Κονισκού. Και οι δυο είναι κατάφορτοι από ντορβάδες, ασκούς, τεντζερέδες και ένα κουτί συριανά λουκούμια. Ο καημένος ο Γιώργης (Παλαιοκάστρου), αφού εδούλευσε δι ημάς όλη την ημέρα, και την εσπέρα εσκέφθη να έλθει στο λημέρι μας, αρκετά προ των 7, δια ν’ανακουφίσει τη δίψα και την πείνα μας, αλλ’ έχομεν ήδη φύγει. Αμέσως λοιπόν αι υποψίαι μας μεταβάλλονται εις ευχαριστήσεις και ενθουσιασμούς υπέρ του Γιώργη. Εις τον παμμεγέθη τέντζερη περιέχονται 6 όρνιθες με ρύζι…. Εις τας 10 μ.μ. φεύγομεν αφού ορκίσαμε το Γιώργη δια τη μεταφορά των όπλων».
Δεύτερη είσοδος του Παύλου Μελά στη Μακεδονία
Σύμφωνα με το Ν. Μαλούτα (42\114) τον Ιούνιο του 1904 ο Κοζανίτης Ιωαν. Μιχ. Τσιτσεκλής, γραμματέας της εισαγγελίας Λαρίσης, μεταβαίνει στην Αθήνα στην οικία του Στ. Δραγούμη και του δίδει την πληροφορία ότι στην Κοζάνη υπάρχει ενεργός Άμυνα και είναι απαραίτητη η αποστολή Έλληνα αξιωματικού. Ο Παύλος άκουσε τη συζήτηση, σκίρτησε από χαρά και δήλωσε ότι θα αναλάβει την αρχηγία και θα επισκεφθεί την Κοζάνη.
Για το ίδιο γεγονός η Ναταλία Μελά (28\272) γράφει ότι ένα απόγευμα, τέλη Ιουνίου, ήλθαν να τον επισκεφθούν δυο πρόσωπα από την Κοζάνη, που είχαν δει πια τον πρωθυπουργό και τον πενθερό του Παύλου και τους είχαν εκθέσει την κατάσταση του τόπου τους. Συγχρόνως πρότειναν ενεργό άμυνα, του είπαν ότι όλα είναι έτοιμα, αλλά μόνο χρειαζόταν αξιωματικούς από την Ελλάδα για να διευθύνεται συστηματικότερα. Τον Παύλο τον ζητούσαν επίμονα. Αφού τους ρώτησε αν είναι σοβαρά αυτά που έλεγαν και του το βεβαίωσαν, τους υποσχέθηκε ο Παύλος ότι θα πήγαινε ως την Κοζάνη να οργανώσει αυτή την εργασία.
Έλαβε εικοσαήμερο άδεια από τη Σχολή Ευελπίδων όπου και υπηρετούσε και μαζί με τον Ιωάν. Τσιτσεκλή και τον υπαρχηγό του Νικ. Πύρζα έμπορο από την Φλώρινα έφτασε στην Κοζάνη στις 17 Ιουλίου.
Ήλθε με το ψευδώνυμο Δέδες και με την ιδιότητα του ζωέμπορου. Αρχικά κατέλυσε
στο πανδοχείο του Δημ. και Χρίστου Μπουδρούμα. Τις δυο πρώτες μέρες για να δικαιολογήσει
την παρουσία του στην Κοζάνη μετέβη στην πλατεία Μισκιάδικα (π. Λασσάνη σήμερα) με τους
Θωμά Λιόντα, Ηλία Μπαλάσους, Κ.Φασνάκη, όπου διαπραγματεύονταν την αγορά ζώων.
Επισκέπτεται την Πανδώρα. Με την εμφάνισή του οι Κοζανίτες παίζουν τον εθνικό Ύμνο τρεις φορές. Από ενθουσιασμό και πατριωτισμό πετούν τα καπέλα τους.
Ο Παύλος Μελάς αλλάζει κρησφύγετο. Επιλέγει την οικία Νικολάου Μαλούτα επί της οδού Παύλου Χαρίση. Εκεί ο ιερέας Αναστάσιος Ζωγραφίδης από το Δέλινο (σήμερα Τριγωνικό) ορκίζει τους πρώτους εθελοντές που θα πλαισιώσουν τα ανταρτικά σώματα, τον Καραλίβανο, το Βισβίκη, το Θωμά Λιόντα, το Δημήτριο Πλόσκα, τον Αθανάσιο Γκάγκο, τον Κιουτσιούκη, το Βλάχου, τον Μπόλα.
Τη φρουρά του νέου καταλύματος την αναλαμβάνουν ο Λάζαρος Μαλούτας, ο Στέφανος Κρικόρης, ο δάσκαλος Ιωάννης Καραμήτσιος, ο Κωνσταντίνος Μαμάτσιος.
Από μία επιστολή του Δ. Χασάπη στις 16-3-1964 προς το Ν.Δελιαλή αντλούμε πληροφορίες για την οικογένεια Ζωγραφίδη. «Η θανούσα Ευθαλία Ζωγραφίδου, δια διαθήκης της αφήνει ως πληροφορούμαι εις το Δήμο, το σπίτι του Ζωγραφίδη (Παπαναστάση) ως και 5000 δολάρια. Στο γηροκομείο 3000 δολάρια. Στην κοινότητα Τριγωνικού (Δέλινο) γενέτειρα του πατρός της Παπαναστάση δολάρια 10.000, ίνα με τους τόκους σπουδάζει ένα παιδί κατ’ έτος από το χωριό στο Πανεπιστήμιο, αρχής γενομένης από το παιδί του ανεψιού της Αναστ. Ζωγραφίδη διαμένοντος εν Θεσσαλονίκη».
Επιστολές του Παύλου Μελά κατά τη δεύτερη είσοδο στη Μακεδονία που έχουν σχέση με την περιοχή μας.
5. Λάρισα, 13 Ιουλίου 1904
Ο λοχαγός Αναγνωστόπουλος κι ο γιατρός Σάπκας, αργότερα βουλευτής και δήμαρχος Λαρίσης του διαβεβαίωσαν ότι ενήργησαν να συγκεντρωθούν στην Κοζάνη οι προύχοντες των κυριοτέρων κέντρων του νοτίου μέρους του βιλαετίου Μοναστηρίου, δια να συζητήσουν την άμυνα της περιοχής «Ενθουσιάστηκαν όταν έμαθαν ότι θα υπάγει αξιωματικός εκεί και απήτησαν να υπάγω με στολή, την οποία ανελάμβαναν αυτοί να μεταφέρουν εκεί. Εγώ όμως δεν το θεώρησα φρόνιμο κι από την ιματιοθήκη μου επέλεξα τη στολή κυνηγού. Το απόγευμα ήλθε ο Σάπκας και μείναμε σύμφωνοι να μη τους αναφέρουμε καν ότι είναι δυνατό να έχουν βοήθεια απ’ εδώ αλλά να κοιτάξω, αν δύναμαι, να οργανώσω κάτι εκεί μέσα».
6. Λάρισα 17 Ιουλίου 1904
«…Εις Κοζάνη θα φτάσουμε τη Δευτέρα το πρωί. Δεν θα πάρω μαζί μου τίποτε, ούτε περίστροφο, ούτε γράμματα. Θα μου τα φέρει όλα την ερχομένη Πέμπτη ο ίδιος ο αγωγιάτης. Ο Σάπκας άλλαξε επιτηδείως το διαβατήριόν μου…
Κατά το πέρασμά του από το τελωνείο Ελασσόνος (υπόδουλη πόλη) οι αποσκευές του δεν πέρασαν από έλεγχο. «την αποφεύγουμε μ’ ένα μπαξίσι που ο αγωγιάτης, έξυπνος κι αφωσιωμένος Κοζανίτης, πασάρει αλλά γιαγιά εις τον τελώνη. Ο αγωγιάτης μας είναι ενθουσιασμένος μαζί μου. Δεν ηξεύρει τι να μου κάνει. Με γνωρίζει, κακώς κι αυτό, αν και είναι πάσης εμπιστοσύνης. Εις το δρόμο ο δικηγόρος σύντροφός μου λέγει ότι οι φίλοι του θέλουν να φθάσουμε ημέρα δια να μας κάνουν υποδοχή. Του το αρνούμαι διαρρήδην λέγων ότι αν είναι τόσο επιπόλαιοι, είναι καλύτερο και δι’ αυτούς και δ’ εμέ, αλλά προπάντων δια την υπόθεση, να επιστρέψω. Επείσθη και ελάβομε μέτρα δια ν’ αποφύγουμε την ανοησία αυτή. Είναι 12 1\2 της νυκτός. Εις τας 3 το πρωί θα εκκινήσωμε και θα φθάσουμε στην Κοζάνη περί τη μεσημβρία».
7.Δευτέρα, 19 Ιουλίου 1904. (Γκόμπλιτσα)
«Νάτα μου, Τέλος φτάνομε εις τη θέση Γκόμπλιτσα, κοντά εις το ομώνυμο χωριό. Εκεί αναμένωμε άνθρωπο ο οποίος θα μας πει πώς θα εισέλθωμε εις Κοζάνη. Η θέσις απέχει 3\4 της ώρας από Κοζάνη. Εις τας 4 μ.μ έρχεται κάποιος και μας λέγει να υπάγομε κατ’ ευθεία στην αγορά με τη μεγαλυτέρα ασφάλεια. Εκκινούμε λοιπόν αφού προηγουμένως του έδωσα το περίστροφό μου δια πάσα ενδεχομένη επιθεώρηση και φτάνομε εις τας 5 η ώρα ακριβώς εις Κοζάνη.
Εις την Γκόμπλιτσα όπου περιμέναμε τον Κοζανίτη, έκαμα λουτρό εις το εκεί ρυάκιο. …
Η Κοζάνη είναι αρκετά μεγάλη πόλις, 12 χιλιάδων κατοίκων περίπου. Οι δρόμοι όλοι στρωμένοι με καλντερίμι, καθαρότατοι. Τα σπίτια αρχαιότατα, αλλά καλά συντηρημένα. Κίνησις εις τους δρόμους πολλή. Ούτε ίχνος Τούρκου ή Εβραίου, εκτός 30 Τούρκων ιππέων και 6 διοικητικών υπαλλήλων. Οι άλλοι όλοι ΄Ελληνες ζωηρότατοι, ωραιότατοι, μ’ έκτακτα αναστήματα και παραστήματα και ομιλούν καθαροτάτην ελληνικήν γλώσσα… Ελησμόνησα να σου ειπώ ότι καθ’ οδόν συνήντησα τον γυμνασιάρχην Λιούφην, λαμπρόν πατριώτην. Του έδωσα γράμμα δι’ εσέ.
Κατευθύνθημεν κατ’ αρχάς εις το χάνι της πόλεως (εγώ κι ο Πύρζας), αλλ’ ήτο τόσο βρωμερό και το κρεβάτι είχε τόσα εκατομμύρια κορέων, ώστε πήγαμε εις το ξενοδοχείο, που είναι καθαρότατο και χωρίς έντομα. Αφού ανεπαύθημεν ολίγον ήλθαν δυο τρεις νέοι που γνώριζαν εν μέρει τα κατ’ εμέ και μας πήγαν εις τον περίπατο της πόλεως κι από κει στη Φιλαρμονική Εταιρεία».
…(Από την επίσκεψή του στην Πανδώρα)
«Αν και βέβαια, δεν είναι τελείως καταρτισμένος η ορχήστρα των σε βεβαιώ με πολλή ευχαρίστηση την ακούεις. Έχουν ένα μουσικοδιδάσκαλο από τη Θεσσαλονίκη ο οποίος τα καταφέρνει πολύ καλά. Αφού μας έπαιξαν διάφορα κομμάτια, εις το τέλος έπαιξαν τρις τον ελληνικό ύμνο, όλοι σηκώθηκαν και έβγαλαν τα φέσια των.
Οι πρόκριτοι με ειδοποίησαν ότι αύριο καλό είναι εις την αγορά (παζάρι) να εμφανιστώ ως ζωέμπορος, να διαπραγματευτώ μερικά άλογα, που δεν θα πάρω διότι εις την αυριανή αγορά δεν έχουν καλά».
Ο Παύλος Μελάς επιλέγει για κρησφύγετο τη Μητρόπολη.
8. Κοζάνη, Τετάρτη πρωί, 21 Ιουλίου 1904.
«Την νύκτα δεν έκλεισα μάτι ένεκα των φοβερών ψύλλων που μου επιτέθηκαν. Εις τας 9 1\2 ήλθαν δύο Κοζανίται εκ μέρους της Αμύνης να με πάρουν δια να υπάγωμεν εις το παζάρι και να προσποιηθώμεν ότι θ’αγοράσουμε ζώα. Πήγαμε λοιπόν, έκαμα αρκετή φασαρία ως ζωέμπορος και επί τέλους έφυγα χωρίς ν’αγοράσω κανένα άλογο ή μουλάρι, διότι πραγματικώς δεν ήσαν καλά. Από το παζάρι πήγαμε να επισκεφθώμεν την οικογένεια του αγωγιάτου μας, ο οποίος εόρταζε (πρόκειται για τον Ηλία Μπαλάσους). Το σπίτι του ωραιότατο και καθαρότατο. Μια αρχαιοτάτη ξυλίνη σκάλα μας φέρει εις ένα ευρύχωρο εξώστη με ντιβάνι ολόγυρα και στρωμένο με παχείς εγχωρίους τάπητας. Η γυναίκα του είναι μάλλον αδύνατη, με κανονικά και λεπτότατα χαρακτηριστικά, με μάτια μεγάλα, μαύρα, ωραιότατα, με ωραία και γλυκιά έκφραση. Τα μαλλιά της επίσης κατάμαυρα. Είναι 30 ετών. Έχει υιόν και κόρη περίπου σαν τα ιδικά μας.
…Εις τας 8 το βράδυ αφού εφάγαμεν, ο Πύρζας και εγώ, ωδηγήθημεν μυστικά υπό του Τ. εις την Μητρόπολιν. Κάθε συνοικία αποτελεί αληθινόν λαβύρινθον διότι όλα τα σπίτια της συνοικίας συγκοινωνούν προς τα λοιπά δια των αυλών των. Έτσι εισήλθομε δια μιας θύρας κι αφού περάσαμε κι εγώ δεν ηξεύρω πόσας στοάς και αυλάς, εξήλθομε τέλος εις ένα δρόμο όπου ευρέθημεν πρό της θύρας της Μητροπόλεως. Το αρχαιότατο τούτο κτίριο περιβάλλεται δι’ υψηλοτάτου τοίχου. Η αυλόθυρα είναι μεγίστη από χονδρότατα ξύλα και σίδερα…
Η επιτροπή αμύνης θα έλθει στις 10μ.μ… Εις τας 10μ.μ. έρχεται ο πρώτος , ιατρός Μεταξάς, μετρίου αναστήματος…
Μετ’ ολίγον έρχονται και οι λοιποί τέσσαρες οι οποίοι αποτελούν την άμυναν της Κοζάνης. Είναι δε 1) ο Δρίζης, 2) ο Ρεπανάς ιατρός, 3) ο ιατρός Μουμουζιάς, 4) τον λησμονώ (σημ. ο Παπαργυρούδης)… Τους ζήτησε ν’ αρχίσουν οι εισπράξεις χρημάτων παρά πάντων αδιακρίτως μελών αυτής και μη όχι όμως καταναγκαστικώς αλλά δια προαιρετικής καταβολής την οποία θα προκαλούν τα μέλη πάντα δι’ ενθουσιώδους προπαγάνδας, ενισχύοντας το φρόνημα των δειλιώντων και των αδιαφορούντων. Μ’ εβεβαίωσαν ότι τα 25 μέλη μέλη της αμύνης Κοζάνης μπορούν να γίνουν 100.
Τους εζήτησα τότε τα εξής: α) Η Κοζάνη να ενδύσει με κάλτσες, τσαρούχια και ντουλαμάδες 15 παλικάρια καλά και εκλεκτά, δηλαδή δαπάνη 40 δραχμών το πολύ έκαστον, ήτοι το όλον δραχ. 600. β)Να φροντίσει δια τη συντήρηση των οικογενειών των επί ένα μήνα 1 1\2 λίραν εις εκάστην, δηλαδή 50 δραχμάς, ήτοι το όλον 750+600=1350δρχ. Τούτο εδέχθησαν ενθουσιωδώς . ΄Ενας των παρισταμένων, ο Δρίζης , πλουσιότατος προσέφερεν 30 λίρας Τουρκίας=960 δρχ. Κατόπιν τους ζήτησα τα αυτά πράγματα να ζητήσουν αυτοί αμέσως ,αναλόγως των μέσων των, από τας πόλεις Μπλάτσι, Βογατσικόν, Σέλιτσα, Χρούπιστα, Σιάτιστα, Γρεβενά.
Μετά ταύτα συνεσκέφθησαν περί των ανθρώπων Κοζάνης και έμειναν όλοι σύμφωνοι να προσλάβουν τον Καραλίβανο και Βισβίκη, δύο ληστοφυγοδίκους αμνηστευθέντες από την Τουρκία. Αυτοί είναι γενναίοι και γνωρίζουν τον τόπο καλά. Καίτοι το ποιόν των δεν μ’ αρέσει, εν τούτοις είναι κατάλληλοι διότι έχουν πείρα. Εκτός αυτών έμειναν σύμφωνοι και δι’ άλλα Κοζανίτικα παλικάρια τα οποία θα καλέσουν ενώπιόν των, θα τα ορκίσουν, θα τα φανατίσουν και θα μου τα παραδώσουν την τελευταία στιγμή.
Κατόπιν τους προσέφερα ως συνδρομή μου μία λίρα τουρκική και εχωρίσθημεν με φιλιά και με κλάματα ενθουσιασμού και συγκινήσεως. Δεν έχεις ιδέα πόσο πατριωτισμό έχουν αυτοί οι άνθρωποι. Πρέπει να γνωρίζει κανείς τους κινδύνους, τους οποίος καθ’ εκάστη διατρέχουν, δια να εννοήσει το θάρρος και τον πατριωτισμόν των. Αυτοί λοιπόν έφυγαν, ημείς δε, όπως ήτο συμφωνημένο, κατελύσαμε εις ένα δωμάτιο της Μητροπόλεως όπου θα μείνωμε εγκάθειρκτοι ως την τελευταία συνεννόησή των με τους λοιπούς. Έτσι τελείωσε ευτυχώς η πρώτη συνεννόηση, καθ’ην ετέθησαν βάσεις καλαί. Εις τον Πύρζαν και εμέ εδόθη ως φυλακή μία αίθουσα υποδοχής με ένα μεγάλο ντιβάνι. Προτιμάμε να κοιμώμεθα καταγής διότι το ντιβάνι έχει πολλούς ψύλλους. Δεν πρέπει να εξερχόμεθα διόλου από το δωμάτιό μας, διότι υποτίθεται ότι φύγαμε από την Κοζάνη».
9. Κοζάνη, 21 Ιουλίου 1904
«Σήμερα περάσαμε την πρώτη μέρα της εγκαθείρξεώς μας εις την αίθουσα της Μητροπόλεως. Η αίθουσα αυτή είναι η συνήθης των υποδοχών του μητροπολίτου, ο οποίος δυστυχώς απουσιάζει, καθ’ ο συνοδικός, εις την Κωνσταντινούπολη. Λέγω δυστυχώς διότι φημίζεται δια τη γενναιότητά του και τον πατριωτισμόν. Αυτή τη στιγμή ουδείς άλλος, εκτός ενός υπηρέτου και μιας γραίας μαγειρίσσης, ευρίσκεται στη Μητρόπολη, καθόσον ο πρωτοσύγκελος κι ο γραμματεύς βρίσκονται σε περιοδεία. Είμεθα λοιπόν ολομόναχοι εις το δωμάτιο αυτό που είναι και θεοσκότεινο διότι τα σκαλάκια των παραθύρων είναι διαρκώς κλειστά δια το φόβο των Τούρκων. Ούτε βιβλία, ούτε εφημερίδες, ούτε συντροφιά. Δεν πρέπει καν να περπατώμε με υποδήματα, διότι από κάτω είναι το δωμάτιον του εισπράκτορος της Μητροπόλεως ο οποίος είναι Τούρκος. Έξω του δωματίου επίσης δεν πρέπει να εξέλθωμεν διότι ημπορούν να μας δουν από την αυλή. Όταν δε είναι απαραίτητον, μεταβαλλόμεθα εις ερπετά και έτσι συρόμενοι και έρποντες επί του ωραίου και μεγάλου χαγιατιού, κάνομε αυτή την αναγκαία εκδρομή. Μόνη διασκέδασις το φαγί μας, ψωμί, τυρί, κρασί, καρπούζι, γιαούρτι. Οι φίλοι μου δεν ημπορούν να έρχονται συχνά δια να μη κινήσουν την περιέργεια των περιοίκων. Ώστε μόνον ένας θα έρχεται κάθε νύκτα δια να μου ανακοινώνει τα κατά την ημέρα τελεσθέντα. Προ ολίγου ήλθε ο ιατρός Μεταξάς δια να συνεννοηθεί μαζί μου πώς θα έλθουμε εις συνάφεια μετά των άλλων πλησιοχώρων πόλεων.
… ο Ρεπανάς μίλησε στον Καραλίβανο και στον Βισβίκη δια να τους πείσει να ενταχθούν στα ένοπλα σώματα. Δέχθηκαν και οι δύο ενθουσιωδώς υπό τους εξής όρους. Ότι θ’ ασφαλιστούν εις το Βόλο και Τρίκαλα οι εδώ διαμένουσαι οικογένειαί των πληρωμένων τα έξοδα μεταβάσεως και διατροφής δύο μηνών κι αν φανούν άξιοι να ενεργήσουν να τους δοθεί βασιλική χάρις ή ν’ αθωωθούν. Ο Καραλίβανος έχει οικογένεια 4 ατόμων κι ο Βισβίκης 6. Και οι δύο είναι πρώτης τάξεως παλικάρια και καταλληλότατοι δια τοιαύτην εργασία».
10. Αποστολή στη Σιάτιστα
Στις 22 Ιουλίου επισκέπτεται τη Σιάτιστα. Τον συνοδεύουν ο ιατρός Μεταξάς, η κόρη του Μεταξά κυρία Ολυμπία Γκίμπα κι ο σύζυγός της φαρμακοποιός Βασ. Γκίμπας. Πέρασαν από τα Καραγιάννια περιοχή που κατοικείται από Κονιάρους. Όταν έφθασε στη Μπάρα εκεί που συμβάλλει η οδός του Παλαιοκάστρου γράφει: « Επί τέλους εμβαίνομεν εις την εκ Παλαιοκάστρου ερχομένη οδόν, την οποίαν με τόσας ελπίδας ακολουθούσαμεν προ 5 ή 6μηνών. Επειδή ήτο ανήφορος,
κατέβηκα από το αμάξι προφασιζόμενος ότι το κάμνω χάριν των αλόγων, αλλά πράγματι να ενθυμηθώ την πορείαν εκείνη, την οδό αυτή θεωρώ ιερά μολονότι μόνο πικρία μου θυμίζει».
Κατέλυσαν στην οικία του πατρός Β. Γκίμπα συνέστησαν Επιτροπή Αμύνης. Κατά την επιστροφή τους συνόδευσε στην Κοζάνη ο διευθυντής των Σχολών Σιατίστης Ιωάννης Αποστόλου
11.Κοζάνη, Κυριακή πρωί 25 Ιουλίου 1904
«…Χθες βράδυ χάριν περισσοτέρας ασφαλείας, ηλλάξαμεν κρησφύγετο και επήγαμεν εις το σπίτι του κ. Νικολάου Μαλούτα, καθηγητού των ιερών εις το γυμνάσιον Βιτωλίων. Η οικογένεια απαρτίζεται από την γραίαν μητέρα Θεανώ, έξυπνη και καλή γριούλα, τον υιόν της Νικόλαο, θεολόγο, ενθουσιώδη πατριώτη, όστις ανέλαβε να βολιδοσκοπήσει τα δέκα κριθέντα κατάλληλα παλικάρια και από τον μικρότερον υιόν της Λάζαρο, σαγματοποιό».
( Η αλλαγή της κρύπτης έγινε, γιατί στη Μητρόπολη έμεινε Τουρκαλβανός εισπράκτωρ των αρχιερατικών δικαιωμάτων.)
12. 26 Ιουλίου 1904
«… Μετά δύο ώρας θα έλθουν οι 12 Κοζανίτες που θα με ακολουθήσουν. Θα είναι ο ιερεύς που θα τους ορκίσει. Έπειτα εγώ θα τους ορκίσω. Πρέπει να τους εμπνεύσω ενθουσιασμό, πατριωτισμό και θάρρος και πεποίθηση. …Οι εδώ φίλοι έχουν ενθουσιασμό αλλά και πολύ φόβο. Επί δέκα ημέρες σκέπτονται διαρκώς πώς ν’ αποταθούν εις τον ένα ή τον άλλο για να ζητήσουν χρήματα».
13. 26 Ιουλίου 1904 . Μεσονύκτιο
« Ήλθαν 3 από τα παιδιά που θα πάρω. Ο παπάς, ένας σεβαστός γέρων πατριώτης αισθηματίας και αγαθότατος, τους μίλησε ωραιότατα περί πίστεως και πατρίδος ως και περί της επιβαλλομένης εχεμυθείας. Κατόπιν τους εξήγησα τι θα κάμωμε και τι ζητώ απ’ αυτούς. Εκ των τριών ένας μόνος εδέχθη, οι άλλοι ηρνήθησαν…Βλέπω με πόση δυσκολία ευρίσκονται οι 15 Κοζανίτες και φοβούμαι ότι θα είναι αδύνατος η επί πλέον ενταύθα διαμονή μου. Με το σύστημα αυτό, του να μου προσκομίζονται εις το κρησφύγετό μου άνθρωποι εκ των προτέρων αποφασισμένοι να μη με ακολουθήσουν, αλλά ερχόμενοι μόνο από περιέργεια δια να με δουν, είναι δυνατό να καταστεί γνωστή εδώ η παρουσία μου εδώ και να συλληφθώ. Δεν πρέπει όμως να νομίζεις ότι δεν ευρίσκονται άνδρες πρόθυμοι εδώ. Αυτοί οι ίδιοι οι αρνηθέντες να έλθουν, αν προ 15 ημερών ειδοποιούντο και εκουρδίζοντο ολίγο, θα ήταν προθυμότατοι. Αλλά ενώ ευρίσκονται μέσα εις τας οικογενείας των και εις τας εργασίας των, αμέριμνοι, τους γίνεται αίφνης η πρότασις να βγουν κατά των Βουλγάρων, είναι φυσικό να διστάσουν. Διότι δι’ αυτούς το κίνημα αυτό ισοδυναμεί με εξορία ή αν συλληφθούν με ειρκτή ισόβια».
14. 27 Ιουλίου 1904
«Εις τας 10 π.μ. ήλθε κι ο πολύς ληστής Καραλίβανος με το σύντροφό του Βισβίκη. Είναι 35 ετών λεβέντης με τον ντουλαμά του. Έχει ζωηρά φυσιογνωμία και είναι πολύ έξυπνος. Μολονότι διέπραξε ληστρικές πράξεις, φαίνεται ότι δε στερείται και μερικών ευγενών αισθημάτων. Είναι πατριώτης και θέλει πολύ να έλθει μαζί μου, αλλά αν το κάμει πρέπει να δύναται να καταφεύγει στην Ελλάδα»
15. Κοζάνη τη 27 Ιουλίου (Τρίτη)1904
« Νάτα μου, Τα σημερινά νέα, αγαπητή μου, έγιναν αιφνιδίως καλά, αν όχι λαμπρά. Το πρωί μου παρουσιάσθησαν άλλοι τέσσαρες Κοζανίται, που και οι 4 εδέχθησαν να με ακολουθήσουν. Είναι και οι 4 ηρακλείων διαστάσεων νέοι, με υπερήφανον φυσιογνωμίαν και δοκιμασμένης ανδρείας.»
Τρίτη είσοδος
Στις 27 Αυγούστου 1904 ο Παύλος Μελάς μεταβαίνει στη Λάρισα. Εκεί τον περίμενε η ετοιμοπόλεμη ανταρτική ομάδα. Μεταξύ των τριάντα αποφασισμένων ανταρτών ήταν οι Κοζανίτες Θωμάς Λιόντας, Δημήτριος Πλόσκας, Αθανάσιος Γκάγκος, οι Σιατιστινοί Γεώργιος Λιουλιάκης, Κωνσταντίνος Καλαμπούκας, από το Καταφύγι ο Θεόδωρος Καραλιόλιος, ο Γρηγόριος Αγραφιώτης και Χρίστος Μαλέτσκος, από τη Ζώνη Βοΐου ο Μήτσιος Παπάς κι από τον Πεντάλοφο ο Τσανάκας. Οι άλλοι αγωνιστές Κοζανίτες Καραλίβανος, Βισβίκης, Κιουτσιούκης, Βλάχου, Μπόλας συνάντησαν τον Παύλο στη Νεγοβάνη (Δροσοπηγή Φλωρίνης.) Τους παραπάνω ο Ηλίας Βαμβακάς με την αναχώρησή τους τούς δώρισε δύο όπλα και 200 φυσίγγια αξίας 5 λιρών. Ο Δημήτριος Μήτσκας πηγαίνοντας στη Λάρισα να ενσωματωθεί στο ανταρτικό σώμα συνελήφθη στο Σαραντάπορο και κλείσθηκε στις φυλακές Κοζάνης.
Το ανταρτικό ένοπλο τμήμα του, μέσω Γρεβενών κατευθύνεται στις πολύπαθες περιοχές της Φλώρινας και της Καστοριάς. Ο Παύλος Μελάς με το ψευδώνυμο καπετάν Μίκης Ζέζας τα ονόματα των παιδιών του Μιχάλης-Ζωή αναλαμβάνει την ηγεσία των ένοπλων τμημάτων της Δυτικής Μακεδονίας.
Στις 17 Σεπτεμβρίου 1904 αντάμωσαν στον Πολυπόταμο Φλωρίνης με τον Παύλο Μελά κι ενσωματώθηκαν στο τμήμα του οι Κοζανίτες ένοπλοι Καραλίβανος, Βισβίκης, ο Κιουτσιούκης ή Ιωάννης Ντιούφας, ο Κωνσταντίνος Βλάχου.
Παντού γίνεται δεκτός με ενθουσιασμό. Η δράση του κράτησε ενάμιση μήνα. Στις 13 Οκτωβρίου το σώμα του μετά από προδοσία περικυκλώθηκε από τους Τούρκους στο χωριό Στάτιστα της Καστοριάς κι ο ίδιος σκοτώθηκε επιχειρώντας έξοδο από το κατάλυμα όπου διέμενε. Πριν αφήσει την τελευταία του πνοή παρέδωσε την τσάντα με την αλληλογραφία στον υπαρχηγό του Πύρζα και τον παρακάλεσε να δώσει το χρυσό σταυρό στη γυναίκα του Ναταλία το δε όπλον εις τον υιόν του Μίκην και να τους πει ότι έκαμε το καθήκον του.
Το κεφάλι του θάφτηκε από τα παλικάρια του στο παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής Πισοδερίου Φλώρινας, μπροστά από την Ωραία Πύλη κάτω από τις παρακάτω συνθήκες. Ο παπα-Σταύρος από το Πισοδέρι είχε στείλει την επομένη νύκτα της ταφής του Παύλου Μελά οπαδό του, τον Ντίνα, να εκθάψει και παραλάβει το σώμα του, από το φόβο ανακαλύψεως και διαπομπεύσεως υπό των Τούρκων. Ούτος πράγματι μετέβη και την δευτέρα μεταμεσονύκτιο άρχισε να εκθάπτει μόνος. Είχε ήδη τελειώσει το έργο του και ετοιμαζόταν να παραλάβει το σώμα, οπότε ακούει να έρχεται τουρκικός στρατός εις το χωρίο Στάτιστα. Ο Ντίνας βρεθείς προ διλήμματος εξάγει μάχαιρα, αποχωρίζει την κεφαλή, την θέτει εντός τουρβά και ταχέως θάπτει πάλι το ακέφαλο και αγνώριστο πλέον σώμα. Διέρχεται αφελώς προ του στρατού και φεύγει προς το ελληνικότατο Πισοδέρι, μία ώρα μακριά, κατά το χρόνο που οι Τούρκοι ξυλοκοπούσαν τους χωρικούς, για να μαρτυρήσουν που ετάφη ο φονευθείς αρχηγός. Ο παπα-Σταύρος με τον Ντίνα και δύο άλλους μεταβαίνουν εις το παρεκκλήσιο της Αγίας Παρασκευής και νύκτα τελούν κηδεία και ενταφιάζουν την κεφαλή, τυλιγμένη εις σάβανο εξ Ιεροσολύμων, μπροστά στην Ωραία Πύλη.(12\199) Το σώμα του μετά από ενέργειες του Μητροπολίτη Καραβαγγέλη ενταφιάσθηκε στην Καστοριά.
Ο Παύλος Μελάς στο λίγο διάστημα της ένοπλης δράσης τρομοκράτησε τους τρομοκράτες Βούλγαρους, επανέφερε πολλά σχισματικά χωριά στο Πατριαρχείο, δημιούργησε επιτροπές Μακεδονικού Αγώνα στα περισσότερα χωριά.
Ο θάνατός του προκάλεσε μεγάλη συγκίνηση στον ελληνισμό. Πλήθος εθελοντών Μακεδόνων ης ελεύθερης Ελλάδας ως κι άλλοι εμπειροπόλεμοι εθελοντές Κρήτες, Λάκωνες συγκροτούν ένοπλα σώματα περνούν τα σύνορα κι αγωνίζονται να σώσουν τους ορθόδοξους έλληνες από τον εκβουλγαρισμό. Στην Κοζάνη στις 19 Οκτωβρίου 1914 (40\αρ.φ. 16) τελείται πάνδημο μνημόσυνο του Παύλου Μελά δημαρχούντος του Γεωργίου Μάνου. Η εφημερίδα σε σχόλιο αναφέρει ότι περιφρόνησε την κοσμική ματαιότητα, αρνήθηκε σύζυγο, τέκνα, ανέλαβε την εξύψωση της Ελληνικής συνειδήσεως στη Μακεδονία, έσπειρε τον σπόρο της ελευθερίας.
Στο θέατρο Βαμβακά παίζεται το εθνικό δράμα «ο Παύλος Μελάς». Ο τοπικός τύπος (40\17-1-1915) κάνει έκκληση να μη λείψει κανείς από την παράσταση καθόσον το δράμα έχει μεγίστη σπουδαιότητα για τους Μακεδόνες και τους Κοζανίτες, διότι ο μέγας τούτος εθνομάρτυς το πρώτο έδρασε στην πόλη μας.
Ο Νικόλαος Μαλούτας δωρίζει την οικία του για Εθνολογικό Μουσείο
Ο Νικόλαος Μιχ. Μαλούτας με τη διαθήκη του εν ζωή δωρίζει στο δήμο μία οικία ισόγειο με κήπο, αυλή, υπόγειο κειμένη επί της οδού Ίωνος Δραγούμη (σήμερα Παύλου Χαρίση), η οποία θα περιέλθει στο δήμο μετά το θάνατο του δωρητού και της συζύγου του με τον παρακάτω όρο.
Να τη χρησιμοποιεί ο Δήμος για εθνικούς σκοπούς και κυρίως προς εγκατάσταση σ’ αυτή του Δημοτικού Εθνικού Μουσείου, της βιβλιοθήκης και του αναγνωστηρίου του και τούτο εις μνήμη του αειμνήστου Εθνικού ήρωος Παύλου Μελά λόγω του ότι ούτος κατά την έξοδο του Ιουλίου του 1904 διέμενε στην οικία. Ακόμη αναφέρει ότι στην οικία φιλοξενήθηκαν και νοσηλεύθηκαν κατά τους χρόνους της δουλείας πλείστοι αγωνισταί. Η διαθήκη φέρει ημερομηνία 9-12-1934 (3\φ.82)
Ο δικηγόρος Ιωάννης Κοζύρης στις 19 Ιουνίου 1938 επισκέφθηκε με τον καθηγητή Καλινδέρη την οικία του σεβαστού καθηγητή της Θεολογίας Ν. Μαλούτα. Συγκινήθηκε ιδιαίτερα όταν εισήλθε στο δωμάτιο όπου κατά τη δευτέρα εξόρμηση παρέμεινε επί μία βδομάδα ο αείμνηστος αρχηγός. Αναφέρει ότι στην κρύπτη ορκίσθηκαν οι πρώτοι Μακεδονομάχοι Αλέξιος Καραλίβανος, Βισβίκης, Λιόντας, Λάζαρος Μαλούτας. Συνεχίζοντας προτρέπει τους δασκάλους να οδηγούν στο Μουσείο τη μαθητιώσα νεολαία. Ακόμα δεν πρέπει να υπάρξει Κοζανιτόπαις, ο οποίος να μην επισκεφτεί την κρύπτη του Παύλου Μελά. Οι τοπικοί άρχοντες κρατικοί και δημοτικοί έχουν υπερτάτη υποχρέωση να ενισχύσουν τη λαμπρά και αξιέπαινο προσπάθεια του ευγενούς δωρητού, ο οποίος με τη μικρά σύνταξη του καθηγητή δεν μπορεί να πλουτίσει αυτό με τις εθνικές στολές και τις προσωπογραφίες των Μακεδονομάχων. Τα ποσά δεν είναι μεγάλα, αλλά κι αν ήσαν πρέπει να διατεθούν. Δια τον ιερό τούτο σκοπό κάθε δαπάνη δεν είναι περιττή.
Από την επίσκεψη των μαθητών μου στον ιστορικό χώρο το Σεπτέμβριο του 2004.
Διακρίνονται . Πρώτρη σειρά. Παπαδιάκος Παναγιώτης, Γουτακόλης Χρίστος, Γαζής Ευάγγελος, Πάππος Ευάγγελος, Καφάζη Γιάννης, Τζιντζίφης Ηλίας, Γρηγοριάδης Ελευθέριος.
Δεύτερη σειρά. Σβώλη Αθανασία, Βαριάμη Μαριάννα, Νιάκα Βασιλική, Θεοδωρίδου Ντανιέλα, Πελετίδου Ελένη.
Τρίτη σειρά. Αποστόλου Βασίλειος, Τσεκρέζη Ραφαέλα, Τρίτσκα Αικατερίνη, Τζιντζίφη Μαρία, Σκέτα Ευαγγελία.
Στις 28 Αυγούστου 1938 ο διαθέτης του μουσείου Νικόλαος Μαλούτας κάνει γνωστό με καταχώρηση στον τοπικό τύπο ότι όποιος Μακεδονομάχος θέλει να εισαγάγει την εικόνα του στο Εθνολογικό Μουσείο πρέπει να προσκομίσει αίτηση, πιστοποίηση προερχομένη εκ μέρους αρχηγών ή επιτροπή Αμύνης ή προξενείων ή οργανώσεως Παύλου Μελά ή και ενόρκου καταθέσεως του ειρηνοδικείου η οποία να δικαιολογεί την υπηρεσία του στον Μακεδονικό Αγώνα 1903-1909. Η επιτροπή θα κρίνει και θα αποφασίσει για την εισαγωγή ή μη της εικόνας.
Η εφημερίδα Δυτική Μακεδονία γράφει για το θέμα στις 25 Οκτωβρίου 1954 «Δυστυχώς οι ανώμαλες περιστάσεις δεν επέτρεψαν τη χρησιμοποίηση του οικήματος μέχρι σήμερα σύμφωνα με τη θέληση του δωρητή καθ’ ότι έμενε συγγενής βομβόπληκτος ο οποίος προστατεύεται από το ενοικιοστάσιο. Οι κληρονόμοι παρέδωσαν τις 65 φωτογραφίες των Μακεδονομάχων οι οποίες φυλάσσονται σε μια αποθήκη του δήμου».
Επίσης ο Τάκης Θωμά Δοσόπουλος γεωπόνος πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, συνταγματάρχης του ΕΤΑ του ΕΛΑΣ, μέλος του συλλόγου Μακεδονομάχων στις 29 Ιουνίου 1970 γράφει προς το μητροπολίτη Κοζάνης. « Ο Νικόλαος Μαλούτας, εκ Κοζάνης μακαρίτης πλέον καπετάν Μαλούτας του Μακεδονικού αγώνα, σεβάσμιος καθηγητής μου των Θρησκευτικών επί τέσσερα έτη (1929-1932) εις το γυμνάσιο –οικοτροφείο Τσοτυλίου Κοζάνης, διέκοπτε τη διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών και ως συμπλήρωμα μας δίδασκε τας δυσκόλους δραματικοτάτας συνθήκας του Μακεδονικού Αγώνος και την ηρωική, μαρτυρική εις στερήσεις και κινδύνους δράση των μακεδονομάχων μας. Αποθανών μετέπειτα ο καθηγητής μου καπετάν Μαλούτας, άφησε δια διαθήκη του δωρεά εις την πόλη της Κοζάνης την οικία του με παράκληση να γίνει αύτη μουσείο του Μακεδονικού Αγώνα Κοζάνης και περιχώρων.
Και εγένετο και υπήρχε επί τινα έτη. Μετέπειτα δοσίλογα μίση φοβισμένων ακατατοπίστων και δια τας λέξεις «Αντάρτης, Αντάρτικο» ή η αδιαφορία του φαυλοκρατικού παρελθόντος της μαλθακότητας και της ηττοπαθείας εξαφάνισαν το Μουσείο του Μακεδονικού Αγώνος Κοζάνης και περιχώρων από την οικία του καπετάν Μαλούτα και δια την εγκατάλειψή της εις ερείπια, σήμερα από την πόλη Κοζάνης».
Η οικογένεια Μαλούτα εκτίμησε ιδιαίτερα την προσφορά του πρωτομάρτυρα Παύλου Μελά για τη Μακεδονία Τούτο το βλέπουμε στον τοπικό τύπο (40\29-6-1916) «Χάριν της ιστορικής αλήθειας παραθέτομε ότι ο νεοφώτιστος υιός του κ. Λαζάρου Μαλούτα βαπτίσθηκε από το γενικό επιθεωρητή κ. Η. Στεφανάκη προχθές Κυριακή, ονομάσθη Παύλος εις τιμή της μνήμης του μεγάλου εθνομάρτυρος Προδρόμου της Ελευθερίας Μακεδονίας Παύλου Μελά».
Στις 8 Φεβρουαρίου του 1962 το Δημοτικό Συμβούλιο παραχώρησε στη «Μαθητική Μέριμνα Κοζάνης» την οικία Ν. Μαλούτα, η οποία λειτουργούσε εκείνη την περίοδο Μουσείο του Μακεδονικού Αγώνα, για τη χρησιμοποίησή της ως αναγνωστήριο για τους απόρους μαθητές οι οποίοι στερούνταν κατάλληλης οικογενειακής στέγης.
Η οικία σήμερα δεν υφίσταται. Έχει κατεδαφιστεί. Δημιουργήθηκε μία μικρή πλατεία με τέσσερα παγκάκια, μέρος για πράσινο και με πλούσιο φωτισμό. Ο δήμος αποφάσισε να αναδείξει την ιστορικότητα και μοναδικότητα του χώρου. Η οδός η κάθετος προς την Π.Χαρίση έχει πονομασθεί σε Ν. Μαλούτα.
Φρονώ ότι η προτομή του Παύλου Μελά πρέπει να στηθεί στην πρώην οικία Νικολάου Μαλούτα εκεί που είχε το κρησφύγετο ο Παύλος Μελάς, εκεί που ορκίστηκαν οι πρώτοι Κοζανίτες Μακεδονομάχοι για να διδάσκονται οι νέοι, για να νιώθουν περηφάνια για την ιστορική καταγωγή τους. Ο δήμος εδώ και χρόνια αποφάσισε ν’ αναδείξει την ιστορικότητα και μοναδικότητα του χώρου. Επιβάλλεται να ολοκληρωθεί η προσπάθεια για να γίνει ο χώρος επισκέψιμος, για να λειτουργεί ως μία λαμπρή σελίδα της τοπικής ιστορίας.
Προτάσεις: Αναπαράσταση όρκου Μακεδονομάχων με τη μορφή του Παύλου Μελά, του ιερέα Αναστασίου Ζωγραφίδη και των Μακεδονομάχων. Τα ονόματα των πεσόντων κατά το Μακεδονικό αγώνα. Μία πινακίδα που να θυμίζει το ιστορικό γεγονός
Χρονικό ανεγέρσεως προτομής
Τον Ιανουάριο του 1952 διενεργείται έρανος στο Ν. Κοζάνης με σκοπό την ανέγερση προτομών εξεχόντων μακεδονομάχων που πρωτοστάτησαν στη διατήρηση της ελληνικότητας της Μακεδονίας. Ο έρανος πραγματοποιείται με πρωτοβουλία της Επιτροπής Διεκδικήσεων Εθνικών Δικαίων Βορείου Ελλάδος. Ο έρανος στην πόλη της Κοζάνης απέδωσε το ποσό των 7.500 δρχ κι έγινε με ευθύνη της Ιεράς Μητροπόλεως. Η πρωτοβουλία ανήκε στην Επιτροπή Διεκδικήσεως Εθνικών Δικαίων.
Στις 24 Μαρτίου 1952 η προτομή στήνεται δίπλα από το κωδωνοστάσιο και τελούνται τα αποκαλυπτήρια. Την τιμητική φρουρά την αποτελούσε ομάδα Μακεδονομάχων εν στολή, προσωπικών συνεργατών του Παύλου Μελά. Ασθενούντος του δημάρχου κ. Τσουμή την αποκάλυψη έκανε ο Δημαρχών κ. Θεόδ. Τζήμκας. Κατά τη στιγμή της αποκάλυψης οι Μακεδονομάχοι άφησαν πενήντα περιστέρια, τα οποία διέγραφαν κύκλους υπεράνω της προτομής. Ο γραμματέας του Δήμου κ. Χασάπης μίλησε για το μακεδονικό αγώνα κι εξήρε τη δράση και την αυτοθυσία του Παύλου Μελά δια την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Εκ μέρους των Μακεδονομάχων στεφάνι κατέθεσε ο Λάζαρος Μαλούτας εις την οικία του οποίου ο Παύλος Μελάς είχε στήσει το στρατηγείο και στρατολογούσε άνδρες για τον αγώνα.
Η σύζυγος του Παύλου Μελά δεν μπόρεσε να παραστεί στην τελετή. Σχετικό είναι το τηλεγράφημα. « Λυπούμαι ότι λόγω υγείας δεν επιτρέπεται να παραστώ στα αποκαλυπτήρια προτομής συζύγου μου Παύλου Μελά. Συγκινημένη ευχαριστώ δι ευγενή πρόσκληση Δήμου Κοζάνης και παρακαλώ άπαντες δημότες, με θεωρήσουν νοερώς παρούσα εις την τελετή».
Το 1961 η προτομή μεταφέρεται στην πλατεία της 28ης Οκτωβρίου, σε τριγωνικό περιφραγμένο χώρο με περιποιημένο πράσινο.
Ο Επιθεωρητής Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης κ. Β. Παπαστεφάνου καταθέτει
στέφανο στην προτομή του Παύλου Μελά στις 27 Μαΐου 1956, ελλείψει ηρώου, σύμφωνα με το τριήμερο πρόγραμμα εργασιών του Παιδαγωγικού συνεδρίου.
Κίνηση για ανέγερση ανδριάντος
Το 1956 με πρωτοβουλία του Επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης κ. Β. Παπαστεφάνου οι δάσκαλοι της περιοχής σε συνέλευση αποφάσισαν μέσα σε κλίμα ενθουσιασμού την ανέγερση ανδριάντος του Παύλου Μελά. Για την υλοποίηση του σκοπού συστάθηκε στις 26 Ιουνίου ερανική επιτροπή ανέγερσης ανδριάντα του Παύλου Μελά στην πόλη της Κοζάνης.
Οι πρώτες εισπράξεις προήλθαν από την παράσταση του Μορφωτικού Παιδικού Θεάτρου που πραγματοποιήθηκε στο κινηματοθέατρο Ολύμπιο στις 25 Μαρτίου 1956.
Στο περιοδικό “ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑΙ”(19\37) της Επιτροπής διδασκάλων του οργανισμού ανεγέρσεως ανδριάντος ΠΑΥΛΟΥ ΜΕΛΑ δημοσιεύτηκε ο παρακάτω οργανισμός
Οργανισμός
Ερανικής Επιτροπής ανεγέρσεως ανδριάντος Παύλου Μελά εν τη πόλει Κοζάνης.
Άρθρο 1ον
Συνιστάται εν τη πόλει Κοζάνης έδρα του Επιθεωρητού Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης, Ερανική Επιτροπή, αποτελουμένη 1) εκ του Επιθεωρητού Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης, ως προέδρου, 2) εκ του Διευθυντού του Γ΄Δημοτικού Σχολείου Κοζάνης, (Χρίστου Παπαδέλη), 3) εκ του Διευθυντού του Α΄ Δημοτικού Σχολείου Κοζάνης (Δημ.Παπαδημητρίου), 4) εκ του Διευθυντού του Ε΄ Δημοτικού Σχολείου Κοζάνης (Δημ. Σίσκου), 5) εκ του Διευθυντού του Β΄Δημοτικού Σχολείου Σερβίων (Κων. Γκουρομίχου) 6) εκ του προέδρου του Διδασκαλικού Συλλόγου Κοζάνης (Δ.Κουτσουβάλα) και 7) εκ του εκκαθαριστού αποδοχών δημ\λων Γ΄ Τμήματος (Περιφερείας Σερβίων)
Άρθρο 2ον
Χρέη γραμματέως της Επιτροπής θέλει εκτελεί ο Πρόεδρος του Διδασκαλικού Συλλόγου, Ταμίου δε ο Διευθυντής του Δ΄ Σχολείου (Αθαν. Σιώζιος)
Άρθρο 3ον
Έργον της Επιτροπής είναι η συγκέντρωσις πόρων δια την εξεύρεσιν του απαιτουμένου δια την ανέγερσιν του ανδριάντος.
Άρθρο 4ον
Πόροι της Επιτροπής είναι :1)το προϊόν εισπράξεων εκ διδομένων θεατρικών παραστάσεων, χοροεσπερίδων, λαχειοφόρων αγορών κλπ. 2)Το προϊόν εισπράξεων εξ ενεργουμένου προαιρετικών εράνων μεταξύ των διδασκάλων και μαθητών της Εκπαιδευτικής Περιφέρειας Κοζάνης και άλλων Εκπαιδευτικών Περιφερειών, εγκρίσει του Σου Υπουργείου Παιδείας και 3) πάσα εισφορά φυσικών και νομικών προσώπων.
Άρθρο 5ον
Αι εισπράξεις θα κατατίθενται επ’ ονόματι της Επιτροπής εις μία των ανεγνωρισμένων Τραπεζών.
Άρθρο 6ον
Η διάρκεια του έργου ορίζεται διετής
Άρθρο 7ο
Τα του μεγέθους και του σχήματος του ανεγερθησομένου ανδριάντος θέλουσι καθορισθεί υπό της Επιτροπής.
Άρθρο 8ο
Η επιτροπή θα έχει σφραγίδα κυκλοτερή, εις την οποία θα αναγράφεται ο τίτλος ταύτης, ήτοι «Ερανική Επιτροπή Ανεγέρσεως Ανδριάντος Παύλου Μελά εν Κοζάνη», εις το κέντρον θα φέρει την προτομή του Παύλου Μελά.
Εν Κοζάνη τη 26η Ιουνίου 1956
Η Επιτροπή
Οπρόεδρος Β. Παπαστεφάνου
ΤΑ Μέλη
Χρ. Παπαδέλης
Αθ. Σιώζος
Κ. Γκουρομίχος
Δημ. Κουτσοβάλας
Ι. Τοκατλιάνης.
Τελικά ο στόχος δεν επιτεύχθηκε.
