3. 5ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΟΖΑΝΗΣ

5^ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΟΖΑΝΗΣ:

100 ΧΡΟΝΙΑ ΖΩΗΣ & ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ ΓΝΩΣΗΣ

ΣΤΗ ΣΚΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ…

της Κατερίνας Μ. Μάτσου

Το Σεπτέμβρη του 1914 πεθαίνει στην Κοζάνη η Ελένη, σύζυγος Σπυρίδωνος Τιόλη, μητέρα του γνωστού και ιδιαίτερα αγαπητού στην πόλη της Κοζάνης, εύπορου εμπόρου και κτηματία Γεωργίου Τιόλη. Ο  Γεώργιος Τιόλης είχε βοηθήσει πολλές φορές τη γενέθλια πόλη του, με δωρεές για την ανέγερση διαφόρων έργων. Το 1914, μετά το θάνατο της μητέρας του και στη μνήμη αυτής, δωρίζει στην κοινότητα Κοζάνης «πολύτιμον και ευρύχωρον οικόπεδον», όπως η εφημερίδα ΗΧΩ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ διασώζει, στη θέση «Αυλαγάς», απέναντι από τον Ιερό Ναό του Αγίου Κωνσταντίνου, για την ίδρυση σχολείου για τα παιδιά της περιοχής. Εκεί όπου ανεγέρθηκε λίγα χρόνια αργότερα το 5^ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΟΖΑΝΗΣ κι εκεί όπου στεγάστηκε το ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ και το ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΘΗΛΕΩΝ της πόλης.

Το 5^ο Δημοτικό ιδρύθηκε από την κοινότητα Κοζάνης το 1911 ως παράρτημα των δύο Αστικών Σχολών Αρρένων με τίτλο: Γ΄ ΑΣΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΠΡΟΦΗΤΟΥ ΗΛΙΟΥ, ως τριθέσιο με 137 μαθητές και πρώτο διευθυντή τον Αστέριο Δημ. Καραγκούνη και δασκάλους τον Ιωάννη Κίτσιο και τον Εμμανουήλ Καραπατσίδη. Η λειτουργία του διακόπηκε με την απελευθέρωση (11/10/1912), όπως και όλων των άλλων σχολείων της πόλης, μέχρι την άνοιξη του επόμενου χρόνου (1913), γιατί εκεί στεγάστηκαν οι Έλληνες στρατιώτες με τις υπηρεσίες τους. Κατά το επόμενο σχολικό έτος (1913-1914) από τις αρχές του Β΄ εξαμήνου το σχολείο μετονομάζεται σε: Γ΄ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΑΡΡΕΝΩΝ ΚΟΖΑΝΗΣ και στεγάζεται σε οίκημα ιδιοκτησίας Κωνσταντίνου Γκάγκαλη στη συνοικία Προφήτη Ηλία με ενοίκιο 80 δραχμές το μήνα.

Το 1918 Γενικός Διοικητής Δυτικής Μακεδονίας ορίζεται ο δικηγόρος Ιωάννης Ηλιάκης. Ο Ηλιάκης ίδρυσε Διεύθυνση Επισιτισμού στην πόλη με διευθυντή τον Γεώργιο Παπακωνσταντίνου, η οποία κατάφερε μέσα σε λίγο καιρό να εξασφαλίσει σημαντικά αποθέματα σε χρήματα, τα οποία ήθελε να διαθέσει για εκπαιδευτικούς σκοπούς και κυρίως για την ανέγερση σχολείων, όπου αυτό ήταν αναγκαίο. Τότε συγκροτήθηκε επιτροπή ανέγερσης διδακτηρίου, στο οικόπεδο δωρεά του Τιόλη, με τη φροντίδα του Αρχιερατικού Επιτρόπου Ιωάννη Παπασιώπη και του γιατρού Νικολάου Γκιουλέκα. Οι εργασίες θεμελίωσης άρχισαν το Νοέμβριο του 1918, με την οικονομική βοήθεια του Γεωργίου Τιόλη και για την ολοκλήρωση του οικοδομήματος. Ο Γενικός Διοικητής Ηλιάκης διέθεσε 100.000 δραχμές και υλικά από τους παλιούς τουρκικούς στρατώνες της Λειψίστας, της Νεάπολης που κατεδαφίστηκαν, ενώ σημαντική και εντυπωσιακή ήταν και η προσφορά των κατοίκων της περιοχής με προσωπική εργασία, αλλά και χρήματα.

Στο τέλος του 1920 το νέο διδακτήριο ήταν έτοιμο. Το κτίριο ήταν διώροφο με τρεις αίθουσες κι ένα γραφείο σε κάθε όροφο. Στον κάτω όροφο στεγάστηκε το σχολείο και στον πρώτο όροφο, από το 1924, το ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ ΚΟΖΑΝΗΣ. Επειδή η ανάγκη σε διδακτικές αίθουσες, όπως και η πόλη της Κοζάνης, μεγάλωνε διαρκώς, το 1926 άρχισε η οικοδόμηση της δυτικής πτέρυγας του διδακτηρίου, που ολοκληρώθηκε το 1928 με την προσθήκη τεσσάρων ακόμη αιθουσών σε κάθε όροφο και το σχολείο ονομάζεται πλέον: ΠΡΟΤΥΠΟ ΜΟΝΟΤΑΞΙΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΑΡΡΕΝΩΝ. Από το σχολικό έτος 1937-1938 το σχολείο μετονομάζεται σε: 5^ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΟΖΑΝΗΣ και από την ίδια χρονιά φιλοξενεί και το ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΘΗΛΕΩΝ της πόλης, ενώ κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής (1941-1944) είχε μετατραπεί από τους Γερμανούς κατακτητές σε χειρουργείο. Σύμφωνα με μαρτυρίες τα μαθήματα εκείνη την εποχή πραγματοποιούνταν στον πρόναο του Ιερού Ναού του Αγίου Κωνσταντίνου. Το σχολείο παραδόθηκε πίσω στους μαθητές και στους δασκάλους του με την απελευθέρωση της Κοζάνης στις 28 Οκτωβρίου 1944.

Το 5^ο Δημοτικό συστεγάστηκε με το πρώην Γυμνάσιο Θηλέων για περισσότερα από 40 χρόνια, από το 1938 μέχρι το Μάιο του 1984. Μετά την αποχώρηση του Γυμνασίου, άρχισε και η ανακαίνιση του διδακτηρίου, που ήταν ήδη ένα κτίριο 60 χρόνων, χωρίς σύγχρονα μέσα και χρειαζόταν άμεση ανανέωση. Ο προϋπολογισμός των εργασιών ανακαίνισης υπολογίστηκε αρχικά σε 16.000.000 δραχμές. Τις εργασίες ανακαίνισης, που έφτασαν τελικά τα 24.000.000 δραχμές, έκανε ο εργολάβος Δημοσίων Έργων κος Δημήτριος Πλιάτσιος. Διευθυντής του σχολείου κατά την περίοδο εκείνη και ένθερμος υποστηρικτής της ανάγκης ανακαίνισης ήταν ο κος Μάρκος Παπαδημητρίου. Την ίδια χρονιά στεγάστηκε στο σχολείο και το: 15^ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΟΖΑΝΗΣ, με το οποίο συστεγαζόταν το 5^ο Δημοτικό μέχρι τη σχολική χρονιά 2010-2011.

Μετά τον ξαφνικό και απρόσμενα δυνατό για την περιοχή μας σεισμό των 6,6R της 13^ης Μαΐου 1995, που τραυμάτισε ευτυχώς ελάχιστα το κτίριο, στο σχολείο έγιναν οι απαραίτητες εργασίες αντισεισμικής θωράκισης και προστασίας και παραδόθηκε ανέπαφο στους μαθητές του. Κατά το τελευταίο σχολικό έτος (2010-2011) με τις νέες εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, το 5^ο και το 15^ο Δημοτικό συγχωνεύτηκαν υπό τον τίτλο: 5^ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΟΖΑΝΗΣ, 12/Θ με 15 τμήματα και 280 μαθητές, ακολουθώντας ενιαίο αναμορφωμένο πρόγραμμα. Όταν ξεκίνησε η ονοματοθεσία των σχολείων της Κοζάνης, το 5^ο Δημοτικό πρότεινε στο Δήμο Κοζάνης αυτό να πάρει, ως όφειλε, το όνομα του δωρητή του Γεωργίου Τιόλη, έκκληση που παραμένει προς το παρόν αναπάντητη.

Από τις αίθουσες του 5^ου Δημοτικού Σχολείου Κοζάνης πέρασαν στα 100 χρόνια ζωής του αμέτρητοι μαθητές και αμέτρητοι δάσκαλοι, όπου κι αν αυτό στεγαζόταν κι όποιο όνομα κι αν έφερε. Η γενναιοδωρία του Γεωργίου Τιόλη, μεγάλου ευεργέτη και άξιου τέκνου της Κοζάνης, έδωσε την ευκαιρία στα παιδιά της γειτονιάς του Αγίου Κωνσταντίνου να μάθουν τα ελληνικά γράμματα δίπλα στα σπίτια τους και να γνωρίσουν λίγο καλύτερα τη γειτονιά τους. Ό,τι πιο αναγκαίο για να μάθουν ολοκληρωμένα την ελληνική ιστορία. Θέλοντας να τιμήσουν τα 100 χρόνια ζωής του σχολείου τους μαθητές και δάσκαλοι αποφάσισαν να κάνουν μια μικρή γιορτή, παρουσίαση της ιστορίας του σχολείου και να απονείμουν αναμνηστικούς επαίνους σε όλους τους παλιούς διευθυντές του 5^ου Δημοτικού, σαν ένα μικρό ευχαριστώ για την προσφορά τους. Σίγουρα κάποιοι θα λείπουν από αυτή τη συγκέντρωση, μα ακόμα και η απλή αναφορά του ονόματός τους είναι τιμή και γεμίζει γλυκιές αναμνήσεις τους μαθητές τους.

Όλοι εμείς, οι απόφοιτοι του 5^ου Δημοτικού Σχολείου Κοζάνης, το θυμόμαστε πάντα με νοσταλγία και θέλουμε να συνεχίσει την εκπαιδευτική του πορεία και στον επόμενο και στο μεθεπόμενο αιώνα, χαρίζοντας τη μόρφωση απλόχερα, όπως τη χάρισε σε μας και στα παιδιά μας και στις επόμενες γενιές. Το 5^ο Δημοτικό Σχολείο Κοζάνης συνεχίζει και στον 21^ο αιώνα ακούραστα το εκπαιδευτικό του έργο. Με τη δύναμη και την αγάπη των μαθητών και των δασκάλων του και όλου του λαού της Κοζάνης, που αγαπούσε και προστάτευε πάντα κάθε σχολείο που θεμελιωνόταν στα χώματά της. Και σε δύσκολους και χαλεπούς καιρούς και στη σημερινή ειρήνη το 5^ο Δημοτικό Σχολείο Κοζάνης συνεχίζει χωρίς παράπονο το δύσκολο έργο του να μορφώσει και να διαπαιδαγωγήσει τα νέα παιδιά, τους νέους μαθητές του. Για να προσφέρει και σ’ αυτούς τη γνώση που τόσο απλόχερα πρόσφερε σε όλους και ένα πιο σταθερό βήμα προς το μέλλον.

Κοζάνη, Δεκέμβριος 2011

Κοζάνη, Δεκέμβριος 2011

* Ευχαριστούμε θερμά τον διευθυντή του 5^ου Δημοτικού Σχολείου κο Ηλία Γάγαλη για την προσφορά πολύτιμων πληροφοριών.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.       Βασίλη Αποστόλου. Προτομές – ανδριάντες – μνημεία Κοζάνης.

Εκδ: Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κοζάνης. Κοζάνη : 2006.

2.       Παναγ. Ν. Λιούφη δ.φ. Ιστορία της Κοζάνης.

Εκδ: ΙΩΑΝ. ΒΑΡΤΣΟΥ. Αθήνα : 1924.

3.       Γεώργιος Σιώζος. Ιστορία των Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης (1668-1988).

Κοζάνη : 1988.

4.ΑΙΜΙΛΙΑΝΟΣ ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ –ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΓΕΒΕΝΩΝ (1877-1911)

 ΑΙΜΙΛΙΑΝΟΣ ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ –ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΓΕΒΕΝΩΝ (1877-1911)

Γράφειο Βασίλης Αποστόλου,γραμματέας του συλλόγου Γρεβενιωτών Κοζάνης.

Γεννήθηκε στη Μικρά Ασία, στο χωριό Πέρματα του Ικονίου. Κατάγεται από πολυμελή οικογένεια, εννιά αδέρφια. Φοίτησε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή και στη θεολογική σχολή Χάλκης. Ιερουργεί στη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης ως πρωτοσύγκελος, παράλληλα προσφέρει τις υπηρεσίες του ως μέλος του Μακεδονικού Αγώνα.

Τον Οκτώβριο του 1906 χειροτονείται Επίσκοπος Πέτρας της περιφέρειας Μοναστηρίου. Στις 16 Μαρτίου 1910 εκλέγεται Μητροπολίτης Γρεβενών. Πρώτο μέλημά του η τόνωση του εθνικού φρονήματος με επισκέψεις στους οικισμούς των Γρεβενών.  Αλληλογραφούσε με το φίλο του Ιωακείμ Αποστολίδη διάκονο των Πατριαρχείων και μετέπειτα Μητροπολίτη Κοζάνης. Σε μια περιοδεία του στα Βέντζια συλλαμβάνεται στο Παλαιοχώρι και οδηγείται στα Γρεβενά.

Οι Τούρκοι ενοχλούνται και ζητούν τη διακοπή των περιοδειών του. Ο Αιμιλιανός δεν πειθαρχεί Την 1η Οκτωβρίου 1911, ιερουργεί στο χωριό Σνίχοβο (Δεσπότης). Το απόγευμα με τη συνοδεία του, το διάκο Δημήτριο Αναγνώστου από Λιμπίνοβο (Διάκος) και τον αγωγιάτη, ξεκινά για τους γειτονικούς Γκριντάδες (Αιμιλιανός). Δεν έφτασε ποτέ. Σε μια χαράδρα οι εχθροί τον συλλαμβάνουν και τον βασανίζουν. Σφάζεται με τον πιο άγριο τρόπο. Το ίδιο και ο διάκος. Ο αγωγιάτης Αθανάσιος Φασούλας για να μην ομολογήσει πυροβολείται.

Το κατακρεουργημένο σώμα βρίσκεται στις 6 Οκτωβρίου. Οι σοροί του Μητροπολίτη και Διάκου μεταφέρονται στα Γρεβενά και μέσα σε ατμόσφαιρα θρήνου γίνεται η κηδεία στις 11 Οκτωβρίου.

Με πρωτοβουλία του Μητροπολίτη και δημάρχου Γρεβενών ΤΟ 1915 πραγματοποιήθηκε έρανος και στήθηκε στην πλατεία της πόλης η προτομή του.

Στις 2-8-1954 το δημ. Συμβούλιο με δήμαρχο το Δημ. Σιούλη ψήφισε χρηματικό ένταλμα εκ 2906 δρχ. δια τη μεταφορά του Ηρώου του Εθνομάρτυρος Αιμιλιανού από το Κέντρο της Πλατείας στη δυτική πλευρά του Δημοτικού Πάρκου.

Στον τόπο της δολοφονίας ο Μητροπολίτης Γρεβενών Φίλιππος έστησε καλλιμάρμαρο κενοτάφιο του οποίου τα αποκαλυπτήρια πραγματοποιήθηκαν στις 18 Ιουλίου 1954. Με χρήματα που έστειλε από την Αμερική η αδελφή του Αιμιλιανού Δόμνα Λαζαρίδου-Αυγερινού ανεγέρθη ναός στη μνήμη του Αγίου Αιμιλιανού, του οποίου τα εγκαίνια έγιναν στις 18 Ιουλίου 1957.

Η κυβέρνηση κατέταξε με νόμο του 1935 το Μητροπολίτη Αιμιλιανό στο Μητρώο Μακεδονομάχων ως πράκτορα Α΄τάξεως.

Ο Σύλλογος Γρεβενιωτών Κοζάνης ιδρυθείς το 1979 φέρει την επωνυμία "Αιμιλιανός".

Ο Αιμιλιανός ήταν προικισμένος με τις αρετές της μετριοφροσύνης, πραότητας, της φιλομάθειας, της εργατικότητας, της ταπεινότητας. Ανήγειρε και διατήρησε διδακτήρια. Υπερασπίστηκε τη λειτουργία και διατήρηση των ιερών ναών, των μοναστηριών Βουνάσα, Οσίου Νικάνορος. Αγωνίστηκε για την αφύπνηση και ανάσταση του υπόδουλου ποιμνίου του.

Αναδημοσίευση από το 3ο τεύχος του περιοδικού "ΜΠΟΥΡΙΝΟΣ" του Επιμορφωτικού-Εξωραϊστικού-Εκπολιτιστικού Συλλόγου Εξάρχου Γρεβενών.

18.. Ο ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ ΣΤΑ ΓΡΕΒΕΝΑ

Στις φωτογραφίες από την αντιπροσωπεία του χορευτικού τμήματος του Συλλόγου Γρεβενιωτών Κοζάνης. Στο μέσο της προτομής του Αιμιλιανού το στεφάνι που κατατέθηκε από τον Οικουμενικό Πατριάρχη

Την Παρακευή 23 Σεπτεμβρίου 2011 ο οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ Βαρθολομαίος αφίχθη στα Γρεβενά, προκειμένου να συμμετάσχει στις εκδηλώσεις μνήμης για τα 100 χρόνια από το μαρτυρικό θάνατο του Μητροπολίτη Γρεβενών Αιμιλιανού. Η υποδοχή πραγματοποιήθηκε στην πλατεία Αιμιλιανού. Τον καλοσώρισαν ο δήμαρχος Γρεβενών κ. Δημοσθένης Κουπτσίδης, ο Περιφερειάρχης Δ.Μακεδονίας κ.Γεώργιος Δακής και ο Μητροπολίτης Γρεβενών κ.Σέργιος.Παραβρέθηκαν πολλοί σύλλογοι και μεταξύ αυτών α Σύλλογος Γρεβενιωτών Κοζάνης 'O Αιμιλιανός" και σύμπας ο λαός των Γρεβενών.

Το Σάββατο το πρωί επισκέφθηκε τη Σταυροπηγιακή Μονή του Αγίου Νικάνορος όπου και τέλεσε δοξολογία. Το απόγευμα ο Οικουμενικός Πατριάρχης περιόδευσε στον Εθνικό Δρυμό της "Βάλια Κάλντα". Την Κυριακή χοροστάτησε στην Πατριαρχική και Πολυαρχιερατική Θεία Λειτουργία στον Ιερό Μητροπολιτικό ναό των Γρεβενών όπου και τέλεσε τρισάγιο στη μνήμη του Εθνομάρτυρος Αιμιλιανού.


Τη Δεσκάτη επισκέφθηκε ο Πατριάρχης στις 19 Σεπτεμβρίου 2009.

31η ΟΔΟΣ ΜΕΛΙΝΑΣ ΜΕΡΚΟΥΡΗ

 ΟΔΟΣ ΜΕΛΙΝΑΣ ΜΕΡΚΟΥΡΗ
Γράφει ο Άγγελος Χατζηγιαννάκης . Τάξη Δ΄. 9-11-2010
Η Μελίνα γεννήθηκε στην Αθήνα (18-10-1920) και πέθανε στη Νέα Υόρκη (6-3-1994). Ήταν ελληνίδα ηθοποιός και πολιτικός. Βραβεύτηκε με διεθνή βραβεία. Έγινε υπουργός πολιτισμού σε όλες τις κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ (1981-1989) και 1993-1994.
Το 1938 φοιτά στη Δραματική Σχολή του Εθνικού θεάτρου. Στην Ελλάδα παίζει σε πολλά θεατρικά έργα στην Ελλάδα. Το 1951 αρχίζει θεατρική καριέρα στη Γαλλία. Στα χρόνια της δικτατορίας 1967-1974 ζει και εργάζεται στο Παρίσι.
Γυρίζει πολλές ελληνικές ταινίες όπως: «Στέλλα», «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται», «Ποτέ την Κυριακή». Ήταν παντρεμένη με το σκηνοθέτη Ζιλ Ντασσέν.

2.ΝΕΟΜΑΡΤΥΣ ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

 ΝΕΟΜΑΡΤΥΣ ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΠΕΙ ΤΟ ΤΣΟΥΡΧΛΙ

Του δασκάλου Ηλία Γάγαλη, Διευθυντή του 5ου Δημοτικού Σχολείου Κοζάνης

Η δυνατότητα που παρέχεται πλέον με τις νέες τεχνολογίες είναι πολύ μεγάλη γι αυτό νέα στοιχεία μετά από έρευνα προκύπτουν για θέματα ιστορίας ή ακόμα και για το βίο μαρτύρων και νεομαρτύρων. Αυτά ήρθε η ώρα να γίνουν ευρέως γνωστά... στον κόσμο και στο ευρύ κοινό. Η έρευνά μας αυτή βασίστηκε επίσης σε βιβλία που περιγράφουν τα γεγονότα σε βιβλία τα οποία έχουν γραφεί χρονολογικά πολύ κοντά στα χρόνια και στο μαρτύριο του Αγίου Γεωργίου του νεομάρτυρα που έγινε στις 17 Ιανουαρίου του 1838.

Στην προσπάθειά μας αυτή θα σταθούμε σε στοιχεία της επιτόπια παράδοσης του χωριού του Αγίου καθώς και στην αναφορά δασκάλου για το ίδιο θέμα σε περιοδικό του 1976.
Δυο πρόσωπα παίζουν κεντρικό ρόλο ώστε ακολουθώντας την πορεία τους να βρούμε το βηματισμό του Αγίου μας μέσα στο χρόνο: ο αξιωματικός Χατζή Αμπτουλάχ και το αφεντικό του Εμίν πασάς. Ακολουθώντας τα βήματά τους ακολουθούμε στην ουσία και την πορεία του Αγίου μας από το χρονικό σημείο που φεύγει από τα Γρεβενά και έρχεται στην περιοχή της Ηπείρου.
Ο Γεώργιος γεννήθηκε το 1808 στο Τσούρχλι Γρεβενών. Ηλικιωθείς ο Γεώργιος και μη δυνάμενος να πορισθή εν τω μικρώ και ταπεινώ χωρίω αυτού τα προς το ζην ηθέλησε να ζητήσει αλλαχού πόρον ζωής. Αποχαιρετήσας τους αδερφούς, επαναλαβόντας αυτώ μετά δακρύων τας ειρημένας υποθήκας απήλθε της πατρικής στέγης και συνεφωνήθη εν Γρεβενοίς ιπποκόμος εις περιφανή τινά αξιωματικόν του στρατού του Ιμίν πασσά,υιού του περιωνύμου Κιουταχή, Χατσή Αβδουλάν καλούμενον, μεθ’ ου και συναπήλθεν εις Ιωάννινα το έτος 1836 .Ο Νικόλαος Τσιγαράς εκφωνεί τον πανηγυρικό αυτό λόγο στο ναό της Χρυσοσπηλιώτισας στην Αθήνα σε Ηπειρώτες το έτος 1885. Σε αναφορά που κάνει ο Ν. Τσιγάρας αναφέρει ότι: Δεν μπαίνω στην εξιστόρηση των γεγονότων της εποχής εκείνης,για να καταδείξω το μέγεθος και την αξία του μαρτυρίου του νέου μας μάρτυρα Γεωργίου, γιατί αυτή δεν απέχει πολύ από μας. Οι περισσότεροι από μας είδαν, άλλοι άκουσαν και τα αντιλήφθηκαν αυτά από αυτόπτες μάρτυρες και ακόμα ηχεί στ’ αυτία μας η φρικτή εξιστόριση εκείνων των γεγονότων, των οποίων θέατρο υπήρξε τότε όλη η Ελλάδα.
Είναι επομένως ο Τσιγάρας ένα πρόσωπο που έζησε,άκουσε όλα αυτά που έγιναν σχετικά με τον Άγιο από πάρα πολύ κοντά.

Πότε εμφανίζεται ο  νεομάρτυρας Άγιος Γεώργιος στα Ιωάννινα

Ο Αμπτουλάχ, αξιωματικός του Εμίν (Emin Paşa) πασά γιού του περίφημου Κιουταχή (Mehmet Ruşit)   ενώ αρχικά υπηρετεί στα Γρεβενά στη συνέχεια μετατίθεται από τα Γρεβενά στην Παραμυθιά μετά την πτώση της Παραμυθιάς στα χέρια του Εμίν το Σεπτέμβριο του 1831 και παίρνει μαζί του και το Γεώργιο που υπηρετεί στη δούλεψή του ως ιπποκόμος .
Εδώ θα αποτυπώσουμε και τη διαφορετική άποψη του καθηγητή Αρσακείου Α.Ν.Διαμαντόπουλου που λέει ότι: «…Εικοσαετής κατετάχθη εις σώμα ανταρτών και έπειτα προσελήφθη εις την υπηρεσίαν του Αλβανού αξιωματικού Χατζή Αβδουλλά ως ιπποκόμος εν Ιωαννίνοις, θεωρούμενος υπό πάντων ως Μουσουλμάνος…»
Στο βιβλίο του Ευάγγελου Μουτσίκα το 1995, ένα νεότατο και πλήρες κείμενο όπου διασταυρώνονται κριτικά παλαιότερες πηγές  διαβάζουμε για το νεομάρτυρα Άγιο Γεώργιο: Σε ηλικία δεκαπέντε ετών περίπου, άρχισε να εργάζεται κοντά σε Τούρκους αξιωματικούς. Στην αρχή σε κάποιον αγά που είχε στρατοπεδεύσει για ξεκούραση στο χωριό του, τον οποίο ακολούθησε στις μετακινήσεις και έφυγε έτσι από τη γενέτειρά του. Στη συνέχεια πήγε στη δούλεψη άλλων Τούρκων αξιωματικών, ώσπου γύρω στα είκοσι δύο του χρόνια προσελήφθη στα Γιάννενα από το Χατζή Αβδουλλάχ εφέντη .
Ο Σαλαμάγκας Δ. το 1954 αναφέρει: «Στα 1832 τέλος εμφανίζεται στα Γιάννενα ένας φουστανελλοφόρος λεβέντης από τα χωριά των Γρεβενών.Ήταν σαϊτζής (ιπποκόμος) του Τούρκου Αβντουλλάχ ακολούθου του Βαλή των Γιαννίνων Εμίν Πασιά,και τον φώναζαν Χασάν.
Ένα παλλικάρι είκοσι τεσσάρων χρονών ο Γεώργιος,ο γκιαούρ-Χασάν,όπως τον φώναζαν οι Τούρκοι κατά την περίοδο του μαρτυρίου του.Ο Νεομάρτυρας !»
Στη δούλεψη του Χατζή Αμπτουλάχ ο Γεώργιος «έμεινε περίπου από οκτώ χρόνους»
Στην βιογραφία που στέλνουν οι δυο επίσκοποι οι 13 ιερείς και οι 17 πρόκριτοι των Ιωαννίνων στο Πατριαρχείο τον Απρίλιο του 1839 αναφέρεται και ο χρόνος που χωρίζεται ο Γεώργιος με τον Αμπτουλάχ: «…..παρ’ ω διατρίψας μέχρι του παρελθόντος Ιουνίου αωλζ (1837) και τη αδεία εκείνου, ήλθεν εις Ιωάννινα και εμισθώθη παρά τοις Σαραφπασήδες του τότε διοικητού Βεζύρ Εμίν Πασά μέχρι της εντεύθεν συν εκείνω αναχωρήσεώς του.» Επομένως από τα μέσα του 1829 μέχρι και τον Ιούνιο του 1837 ο Άγιος υπηρετεί τον αξιωματικό Χατζή Αμπτουλάχ λίγο πριν αυτός ακολουθήσει τον νεαρό Εμίν στα Γιάννενα.
Ο Δημήτριος Σαλαμάγκας ένας από τους πληρέστερους συγγραφείς της αγιογραφίας του Αγίου το 1954 γράφει ότι η βιογραφία του Αγίου στάλθηκε τον Απρίλιο πιθανότατα του 1839  στην Κωνσταντινούπολη υπογεγραμμένη όπως προανέφερα από δύο επισκόπους δεκατρείς ιερείς και ιερομονάχους της πόλης των Ιωαννίνων και δεκαεπτά άλλους κοσμικούς άρχοντας και προκρίτους των Γιαννίνων μαζί με το αίτημα για αγιοποίηση, Σ’ αυτή τη βιογραφία αναφέρεται:
«Γεώργιος τις, εκ του χωρίου της επαρχίας Γρεβενών Τζούρφλη ονομαζόμενον, υιός Κωνσταντίνου και Βασίλως, προ χρόνων πέντε και δέκα αναχωρήσας εκείθεν, ιπποκόμος υπομίσθιος, διατελέσας εν τόποις διαφόροις και εν Ιωαννίνοις, ήν, ως απλούς, πράος και γραμμάτων άπειρος….»
Ας εξετάσουμε τι γράφει και η επιτόπια παράδοση η οποία αναφέρετε στο βιβλίο του Σαλαμάγκα, ένα σύγγραμμα του 1954 το οποίο αναφέρει:
«Κάποιος τοιούτος Δερβέναγας κατέλυσε με το  Τάγμα του εις το χωρίον μας. Επειδή δε του ήρεσεν η τοποθεσία, το κλίμα, το νερό και η εξ’ ανάγκης περιποίησις των κατοίκων προς αυτόν, έμεινεν εδώ επί 3-4 ημέρας. Κατά το διάστημα τούτο έτυχε να ίδη το Γεώργιό μας, ένα νέον εύρωστον, ρωμαλέον νεανίαν,τον οποίον εζήτησε και παρέλαβε μαζί του,ως υπηρεσίαν δε τω ανέθεσε την του ιπποκόμου του. Λόγω του σεβασμού του προς τον αυθέντην του, λόγω της τιμιότητός του, λόγω της προς μόνον το καθήκον του προσηλώσεώς του, λόγω της ευσυνειδησίας του, απέκτησε την εύνοιαν του Δερβέναγα και των αξιωματικών του. Λόγω δε της καλής συμπεριφοράς του, απέκτησε την αγάπην και εκτίμησιν όλων των συστρατιωτών του,οι οποίοι τον ωνόμαζον «Γκιαούρ Χασάν».

Μετά παρέλευσιν ολίγων ετών, ο Αυθέντης του Δερβέναγας εις μίαν μάχην κατά των Ελλήνων ηνδραγάθησεν, ο δε Σουλτάνος του απένειμε τον τίτλον του Πασά (Στρατηγού).Ο δε Δερβέναγας, εκτιμών την τιμιώτητα και την ευσυνειδησίαν του Γεωργίου μας, τον προϋβίβασεν εις ανώτερον βαθμόν. Τούτο όμως εξηρέθησε τους συστρατιώτας του, πως δηλαδή ένας Γκιαούρης να λάβη τοιαύτην επίζηλον θέσιν παρά τω Πασά, ενώ αυτοί Μωαμεθανοί να λαμβάνουν διαταγάς από ένα Γκιαούρη. Ο Γεώργιός μας όμως ουδεμίαν σημασίαν έδιδεν εις αυτά. Εξηκολούθησε μετά τιμιότητος και ευσυνειδησίας τα καθήκοντά του. Ούτω δε η προς αυτόν εύνοια του Πασά ηύξανε .Μετά παρέλευσιν ολίγων ετών και μετά την κατάπαυσιν της Ελληνικής επαναστάσεως, ο Σουλτάνος τον Άνω Δερβέναγα τον διώρισε ως Γενικόν Διοικητήν Ηπείρου και Αλβανίας, με έδραν τα Ιωάννινα. Ούτος, συμπαραλαβών και τον Γεώργιον, έφθασεν εις Ιωάννινα, όπου προήγαγε αυτόν εις γενικόν οικονόμον του παλατιού του. Θέσις επίζηλος τότε, διότι απ’ αυτόν εξηρτάτο όλο το προσωπικόν του Παλατιού του Πασά,απ’ αυτόν εξηρτάτο πλέον πάσα υπόθεσις ,οιαδήποτε οιασδήποτε φύσεως, παρά τω Πασά.»  Την ίδια αναφορά επαναλαμβάνει και ο δάσκαλος Σωτήρης Φάσσας σε άρθρο του στο περιοδικό «Μακεδονική Ζωή το 1976» .
Επομένως ο Γεώργιος από το 1808 μέχρι και το 1824 διαμένει στο Τσούρχλι (1839-15=1824) και στη συνέχεια βρίσκεται στη δούλεψη μπέηδων και του Χατζή Αμπτουλάχ διοικητού στα Γρεβενά.
Με την έναρξη του 1830 στέλνεται από την Κωνσταντινούπολη Σατράπης της Ηπείρου στα Γιάννενα ο γιός του Ρεσίτ πασά (Κιουταχή) Εμίν πασιάς ,ο οποίος φέροντας σκιά διοικητή, απειλούνταν και διέτρεχε κίνδυνο η ίδια του η ζωή. Περνούσε τη ζωή του έγκλειστος στο φρούριο, καθότι το μεγαλύτερο μέρος των σωματοφυλάκων και στρατιωτών του υπήρχαν σχετικοί φίλοι, συγγενείς και ομόφρονες των Αλβανών, όσοι τότε καταπονούσαν και λήστευαν τους χριστιανικούς λαούς της Ηπείρου. Αντικαθιστά στη διοίκηση των Ιωαννίνων για λίγο τον πατέρα του Ρεσίτ (Κιουταχή) ο οποίος πηγαίνει στα Μπιτόλια  (Μοναστήρι) όπου εξοντώνει το Βελή μπεη και τον Ασλάν μπεη, Αλβανούς που είχαν στραφεί ενάντιον του Σουλτάνου. Ο Ρεσίτ επιστρέφει στα Γιάννενα και στις 10 Μαρτίου 1831 εκστρατεύει ενάντια του Μουσταφά πασά Σκόδρας ο οποίος είχε επαναστατήσει. Από το Μάρτη του 1831 ουσιαστικά ο Εμίν ασκεί διοίκηση στη θέση του πατέρα του στα Μπιτόλια και στα Γιάννενα και μένει διοικητής έως και τον Οκτώβριο του 1833.
Επανέρχεται και πάλι στα Γιάννενα για λίγο το διάστημα (Νοέμβριος 1836 - Σεπτέμβριος 1837) και στη συνέχεια μετατίθεται δυσμενώς ως διοικητής Θεσσαλίας στη Λάρισα.



Μαζί με το νεαρό Εμίν πασά πηγαίνει στα Γιάννενα και ο αξιωματικός του Χατζή Αμπτουλάχ που έχει στη δούλεψη του το Γεώργιο και ο οποίος τον ακολουθεί σχεδόν όπου πηγαίνει. Γι αυτό το Σεπτέμβριο του 1837 ο Χατζή Αμπτουλάχ φεύγει από τα Γιάννενα, αλλά αφήνει εκεί τον ιπποκόμο του Γεώργιο που υπηρετεί τον Μουτεσελίμη Φιλιατών ο οποίος είναι στενός φίλος του Αμπτουλάχ.
Ο Γεώργιος όταν πηγαίνει στα Γιάννενα είναι ήδη 22 ετών το 1830.Ο χαρακτήρας του έχει διαμορφωθεί το διάστημα αυτό στα 16 χρόνια που έμεινε στο χωριό του στο Τσούρχλι μαζί με τους γονείς του ως τα 8 έτη και από τα 8 μέχρι τα 16 κοντά στα αδέρφια του που τον μεγάλωσαν στη συνέχεια. Στη συνέχεια συνεχίζει να ζει μέσα σε περιβάλλον που οι χριστιανοί είναι περισσότεροι στην πόλη των Γρεβενών και κοντά στη γενέτειρά του το Τσούρχλι όπου πλειοψηφούν οι Βαλαάδες, με το οποίο οπωσδήποτε συνεχίζει να έχει επαφές. Τα Γρεβενά το 1831 έχουν 53 οικογένειες μουσουλμάνων Βαλαάδων και 175 οικογένειες χριστιανών που μιλούν όλοι ελληνικά η δε επαρχία Γρεβενών μαζί με τα Βέντζια 985 οικογένειες μουσουλμάνων Βαλαάδων (18,41%) και 4364 οικογένειες χριστιανών (81,58 %).

Το χωριό του Γεωργίου το διάστημα 1831-1854

Το χωριό του Αγίου μας,το Τσούρχλι Γρεβενών, το 1831 έχει 46 οικογένειες χριστιανών και 112 οικογένειες εξισλαμισμένων χριστιανών (Βαλαάδων) οι οποίοι συζούν χωρίς να έχουν πολλά προβλήματα μεταξύ τους σε δυο ξεχωριστές συνοικίες.  Μιλούν όλοι ελληνικά χωρίς κανείς του να μιλά τουρκικά . Ελληνικό σχολείο στο χωριό δεν υπήρχε για το λόγο αυτό ο Άγιος παραμένει αγράμματος, απλός και ταπεινός. Σχολείο λειτουργεί για πρώτη φορά το 1854.
Εκκλησία παλιά υπήρχε η οποία το 1836 αντικαθιστάται από την εκκλησία των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, που σήμερα δεσπόζει στην πλατεία του χωριού στο ίδιο χωριό στον κάτω μαχαλά υπάρχει ο ναός του Αγίου Ιωάννη που από τους Βαλαάδες Τσουρχλιώτες έχει μετατραπεί σε τζαμί τον καιρό που αυτοί αλλαξοπίστησαν. Το Τσούρχλι μετονομάζεται σε  Άγιο Γεώργιο προς τιμήν του νεομάρτυρα το 1927 .


Ο Εμίν πολιορκεί την Παραμυθιά. Ο Γεώργιος στην Παραμυθιά με τον Αμπτουλάχ.

Τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο του 1831 λόγω της συμμετοχής των Μουσουλμάνων Τσάμηδων της Παραμυθιάς εναντίον των Σουλτανικών στρατευμάτων στη μάχη της Βελτίστας ο Εμίν Πασάς των Ιωαννίνων  πολιορκεί για δυο μήνες το κάστρο του Αγίου Δονάτου, όπου κατέφυγαν οι Τσάμηδες, μαζί με την οικογένεια των Προνιατών. Μέσα στο κάστρο υπήρχαν 200 υπερασπιστές οι οποίοι μετά από 2 μηνών πολιορκία πιεζόμενοι από τον Εμίν αναγκάστηκαν να παραδοθούν. Ακολουθεί μεγάλη καταστροφή των περιουσιών των Παραμυθιωτών και εξορίζονται οι αρχηγοί τους στην Σόφια.
Αμέσως μετά ο Εμίν τοποθέτησε διοικητή της Παραμυθιάς τον Χατζή Αμπτουλάχ ο οποίος έχει μαζί του τον σαϊτζή Χασάν, τον Άγιό μας. Διοικεί στην Παραμυθιά ο Αμπτουλάχ 2 έτη και το φθινόπωρο του 1833 μετατίθεται στο Μπεράτι της Αλβανίας. Εκεί μένει ως το 1836, γιατί στη συνέχεια μετατίθεται . Όλο αυτό το διάστημα ο Άγιός μας ακολουθεί τον Αμπτουλάχ.

Είναι ήδη γνωστός στα Γιάννενα από το 1833 με το όνομα Χασάν. Ασφαλώς και το ντύσιμό του δεν είναι αυτό που βλέπουμε στην αγιογράφησή του. Σαν σαϊτζής η εμφάνισή του δε θυμίζει σε κανένα ότι είναι Έλληνας και χριστιανός. Ο Αλβανός όμως αφέντης του Αμπτουλάχ το ξέρει όμως ότι είναι χριστιανός και όταν για πρώτη φορά το 1836 οδηγείται στον κατή (δικαστή) αφού αυτός τον εξετάζει τον βρίσκει απερίτμητο (οι μουσουλμάνοι έκαναν περιτομή) κι έτσι αυτός ο δίκαιος κριτής τον απαλλάσσει και καταγράφεται στα τούρκικα κιτάπια: Γεώργη βελέντη Κώστα δηλαδή Γεώργιος ο γιος του Κωνσταντίνου.

O γάμος του Γεωργίου με την Ελένη

Στις 26 Οκτωβρίου 1836 του Αγίου Δημητρίου νυμφεύεται ο Άγιος την Ελένη, ανιψιά από την αδερφή του διδασκάλου Ζαφειρίου και 30 μέρες μετά το γάμο ανεβαίνει στο Μπεράτι της Αλβανίας με τον ίδιο αφέντη (δηλαδή το Χατζή Αμπτουλάχ) με τον οποίο και έμενε μαζί μέχρι τον Ιούνιο του 1837. Με την άδεια του αφεντικού του ήρθε στα Γιάννενα και εμισθώθη στους Σαραφπασήδες (σ’ αυτούς που μάζευαν τους φόρους) για λογαριασμό του τότε Διοικητού Βεζύρ Εμίν Πασά και  μέχρι την αναχώρηση του Εμίν από τα Γιάννενα  ( Σεπτέμβριος του 1837).

Αφού ανέλαβε τη διοίκηση ο Βεζύρης Μουσταφά πασάς, εμισθώθη από το νέο Μουτεσελίμη Φιλιατών και μετά από όχι μεγάλο χρονικό διάστημα  αφού ο Μουτεσελίμης ξαναγυρίζει στα Γιάννενα για δικές του υποθέσεις, έρχεται και ο Γεώργιος μαζί του ως ιπποκόμος.
Στις 10 Ιανουαρίου 1838 ημέρα Δευτέρα ο Μουτεσελίμης ξεκινά αμέσως για τους Φιλιάτες, ο Γεώργιος ζήτησε άδεια, επειδή η γυναίκα του είχε γεννήσει μένει μερικές μέρες στο σπίτι, και στη συνέχεια να επιστέψει και πήρε την άδεια, έχοντας σκοπό να παρευρεθεί στη βάπτιση του γιού του .


Ο Γεώργιος στον ιεροδικαστή. Το μαρτύριο και η εκτέλεση του Αγίου.


Κατηγορείται εκ νέου από τους Τούρκους ότι είναι εξωμότης, ότι δηλαδή ήταν μουσουλμάνος και έγινε χριστιανός. Ο ίδιος το αρνείται και επιμένει ότι ήταν είναι και θα παραμείνει χριστιανός.
Οδηγείται εκ νέου στον ιεροδικαστή όπου υποστηρίζει και πάλι την πίστη του στο Χριστό. όμως αυτή τη φορά δεν έχει κοντά του τον Αμπτουλάχ ο οποίος ήξερε το χριστιανικό του παρελθόν, να το επιβεβαιώσει και να αθωωθεί. Του τάζουν πολλά αν δηλώσει ότι είναι μουσουλμάνος αλλά αυτός προτιμά να θυσιαστεί για το Χριστό και για τους φίλους του που ενισχύουν με κάθε τρόπο τον Άγιο. Αυτός όμως δε χρειάζονταν καμιά ενίσχυση. Ύστερα από τριήμερο και πολυποίκιλο μαρτύριο το οποίο υπέστη στις φυλακές του φρουρίου οδηγείται στις 17 Ιανουαρίου 1838 στην πλατεία Κουρμανιό στο Κάστρο στην αγχόνη με θάρρος και γενναιοψυχία σίγουρος γι αυτό που έκανε βάζοντας τέλος σε μια σειρά εξισλαμισμών που γίνονταν αθρόα εκείνα τα δύσκολα χρόνια στερεώνοντας την πίστη των χριστιανών της Ηπείρου της Δυτικής Μακεδονίας και όλων των γύρω περιοχών.
Έτσι είναι αυτός ο αγράμματος ιπποκόμος που δείχνει με το παράδειγμά του σε κάθε χριστιανό το δρόμο της θυσίας και του μαρτυρίου, απαρνούμενος τις τιμές τα πλούτη και τα αξιώματα που του έταζαν ,αλλά κρατώντας μέσα του την πίστη των πατέρων του στο Χριστό.
Η δεύτερη παλαιότερη εξασέλιδη βιογραφία του Αγίου εκδίδεται στην Αθήνα το 1856 με τον τίτλο Νέον Μαρτυρολόγιον. Εκεί βλέπουμε με τα μάτια αυτοπτών μαρτύρων τα γεγονότα που αφορούν το βίο του Αγίου από το 1836 κυρίως και μέχρι το μαρτύριό του . Ο νεομάρτυρας Γεώργιος  μαζί με το Άγιο Δημήτριο από τη Σαμαρίνα αποτελούν τους κατεξοχήν Δυτικομακεδόνες άγιους, προσθέτοντας σ’ αυτούς και τον Όσιο Νικάνορα που ίδρυσε τη μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρα στη Ζάβορδα και ο οποίος γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη.
Τις παλιότερες αγιογραφίες του Αγίου Γεωργίου εκ Τσουρχλίου Γρεβενών και εν Ιωαννίνοις μαρτυρήσαντος στη Δυτική Μακεδονία θα αντικρίσει ο  φιλόθρησκος επισκέπτης, στη μονή Ταξιαρχών στον Ταξιάρχη Γρεβενών έργο του 1847 ιστορούμενη από συμπατριώτες αγιογράφους Τσουρχλιώτες τους αδερφούς Μπακόλα ή Ζωγράφου.
Τη δεύτερη εξίσου παλιά αγιογραφία συναντάμε στη σκάλα του άνω γυναικωνίτη του Μητροπολιτικού ναού Κοζάνης του Αγίου Νικολάου. Ο Γεώργιος φέρει φωτοστέφανο και κρατά στο δεξί χέρι επασημωμένο Σταυρό
Η χάρη του Αγίου να σκεπάζει όλους τους Έλληνες Δυτικομακεδόνες και Ηπειρώτες.

Άγιος Γεώργιος Γρεβενών, 17 Ιανουαρίου 2012


Πανεπιστήμιο Κρήτης. Τσιγάρα (1885) Λόγος πανηγυρικός εις τον νεομάρτυρα Γεώργιο,σ.18,εκδόσεις Κουσουλίνου.
Πανεπιστήμιο Κρήτης Λεξικόν των Αγίων Πάντων της Ορθοδόξου Εκκλησίας(1904) Μολοττού Ζώτου,σ.367,εν Αθήναις, τύποις Αντωνιάδου.
Διαμαντόπουλος (1928) Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη ,ΤΓ΄σ.878.
Μουτσίκας Ε.(1995) Ο Άγιος Νεομάρτυς Γεώργιος ο εξ Ιωαννίνων. Έκδοση Οίκος Αγίου Γεωργίου Ιωαννίνων σ.23.Αθήναι.
Σαλαμάγκας Δ.(1954),Ο Νεομάρτυρας Άγιος Γεώργιος Ιωαννίνων, Αθήνα,σ.14
Σαλαμάγκας Δ.(1954),Ο Νεομάρτυρας Άγιος Γεώργιος Ιωαννίνων, Αθήνα,σ.43
Ό.π. σ.110.
Σαλαμάγκας Δ.(1954),Ο Νεομάρτυρας Άγιος Γεώργιος Ιωαννίνων, Αθήνα,σ.109.
Σαλαμάγκας Δ.(1954),Ο Νεομάρτυρας Άγιος Γεώργιος Ιωαννίνων, Αθήνα,σ.44.
Φάσσας Σ.(1976)Μακεδονική Ζωή τ.124,σ.18.
Αραβαντινός Π. (1856).Χρονογραφία της Ηπείρου ,τ. Β΄,σ.σ.342-343 Αθήνα: Βλαστός.
Δρακάκης Θ. -Κούνδουρος Σ.(1939), Αρχεία συστάσεως και  εξελίξεως  Δήμων και Κοινοτήτων 1836-1939.(Αθήναι).
Σαλαμάγκας Δ.(1954),Ο Νεομάρτυρας Άγιος Γεώργιος Ιωαννίνων, Αθήνα,σ.61.
Σαλαμάγκας Δ.(1954),Ο Νεομάρτυρας Άγιος Γεώργιος Ιωαννίνων, Αθήνα,σ.σ. 109-110.
Ό.π. σ.σ.110-111.

2.ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ

ΙΕΡΟΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

Ο «ΠΑΠΠΟΥΣ» ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

της Κατερίνας Μ. Μάτσου

Ο Ιερός Μητροπολιτικός Ναός του Αγίου Νικολάου στην κεντρική πλατεία της Κοζάνης, συμπληρώνει πλέον 3,5 αιώνες ζωής. Το καμπαναριό της εκκλησίας είναι πλέον το σήμα κατατεθέν της πόλης, σημείο αναφοράς και συνάντησης κατοίκων και ξένων και κοσμεί σήμερα κάθε τι που αναφέρεται στην ιστορία και στην πορεία της Κοζάνης στο χώρο και στο χρόνο. 

Η ημέρα της γιορτής του αγίου (6 Δεκεμβρίου) είναι γενική αργία για την πόλη. Δημοτικά και ιδιωτικά καταστήματα, σχολεία και δημόσιες υπηρεσίες παραμένουν κλειστά, δίνοντας στη μέρα εκείνη μια εντύπωση Κυριακής. Το προηγούμενο απόγευμα τελείται στον ιερό ναό Μέγας Εσπερινός και την ημέρα της γιορτής, αμέσως μετά την ολοκλήρωση της Πανηγυρικής Θείας Λειτουργίας, πραγματοποιείται η περιφορά της εικόνας του Αγίου Νικολάου στους κεντρικούς δρόμους της πόλης, συνοδεία πολιτικών και στρατιωτικών αρχών, της ΠΑΝΔΩΡΑΣ και της μουσικής του στρατού, τμημάτων της τοπικής εφορίας οδηγών και προσκόπων και φυσικά πλήθους κόσμου, που γεμίζει ασφυκτικά και από νωρίς τους κεντρικούς δρόμους της πόλης. Θα πρέπει να υπάρχει κάποιος πολύ σοβαρός λόγος, ασθένεια και μάλιστα βαριά, για να μην παρευρίσκεται κάποιος στην περιφορά. Από την ημέρα καθιέρωσης του Αγίου Νικολάου σε πολιούχου της Κοζάνης (9 Απριλίου 1953) δεν υπήρξε ούτε μία χρονιά, που να μην πραγματοποιήθηκε, λόγω άσχημων καιρικών συνθηκών ή άλλων γεγονότων, η περιφορά της εικόνας την ημέρα της γιορτής του αγίου. Κι επειδή τις μέρες εκείνες κάνει κρύο και ρίχνει συνήθως το πρώτο χιόνι του χειμώνα -ούτε αυτό εμπόδισε ποτέ τον άγιο να τριγυρίσει και να ευλογήσει τους δρόμους της πόλης του- οι γιαγιάδες λένε στα εγγονάκια τους πως σήμερα χιονίζει γιατί «ο Αϊ-Νικόλας χτενίζει τα γένια του». 

Η επιλογή του Αγίου Νικολάου ως προστάτη του νέου ιερού ναού ήτανε μία προσωπική επιλογή του Κοζανίτη άρχοντα Χαρίση Τράντα, ο οποίος επιστρέφοντας από τη Ρωσία, όπου επί χρόνια ζούσε δίπλα σε κάποιον ευκατάστατο θείο του -αξιωματικό του ρωσικού στρατού, ο οποίος τον έχρισε μετά το θάνατό του γενικό κληρονόμο του- μαζί με το φιρμάνι (= σουλτανικό διάταγμα) της άδειας ανέγερσης της νέας εκκλησίας, έφερε μαζί του και κάποιες από τις εκεί συνήθειες. Ο Άγιος Νικόλαος, θαλασσινός άγιος για τους Έλληνες και την ορθόδοξη παράδοση, είναι ιδιαίτερα αγαπητός στους ορθοδόξους της Ρωσίας. Ακολουθώντας πιθανώς αυτή την παράδοση, ο Τράντας τον επέλεξε και σαν προστάτη άγιο της νέας εκκλησίας κι ας μην είχε εδώ θαλασσινούς να προστατέψει! 

Η οικοδόμηση του ιερού ναού ξεκίνησε το 1664[1], πριν ακόμα μεταφερθεί η έδρα της Επισκοπής από τα Σέρβια στην Κοζάνη (αυτό τελικά συνέβη το 1745), με πρωτοβουλία του Τράντα, ο οποίος πάσχισε πολύ για τον καλλωπισμό της πόλης. Κατασκεύασε βρύσες σε διάφορα σημεία του οικισμού, φύτεψε αιωνόβια πλατάνια κι έφτιαξε σκεπαστή αγορά. Είχε προηγηθεί, πάλι με δικές του ενέργειες, η ανακήρυξη της Κοζάνης σε μαλικιανέ2, πέρασε δηλαδή στη δικαιοδοσία της μητέρας του Σουλτάνου και στο πλαίσιο αυτών των προνομίων της παραχωρήθηκε από την Υψηλή Πύλη η άδεια οικοδόμησης του νέου ιερού ναού.

Η ανέγερση του νέου ιερού ναού αποφασίστηκε εξαιτίας της αύξησης του μεγέθους της πόλης, που τότε βρισκόταν ακόμα στα πρώτα στάδια της ακμής της και του αριθμού των κατοίκων της. Η θέση όπου κτίστηκε ο ναός, όπως ο Λιούφης αναφέρει, ήταν τότε δάσος και όλοι οι κάτοικοι βοήθησαν, όπως ο καθένας μπορούσε, με χρήματα, αλλά και προσωπική εργασία, στην κατασκευή του. Οι περιστάσεις επέβαλλαν οι εκκλησίες να μη τραβούν την προσοχή του κατακτητή, όσα προνόμια κι αν είχαν οι πόλεις και γι’ αυτό το λόγο ο Άγιος Νικόλαος χτίστηκε χαμηλός και στην αρχή τουλάχιστον χωρίς κωδωνοστάσιο. 

Το 1721, με νέο φιρμάνι που οι Κοζανίτες εξασφαλίζουν από την Υψηλή Πύλη για δήθεν επισκευές του ναού από σεισμό, ο ναός ανακαινίζεται εκ βάθρων (κατεδαφίστηκε και χτίστηκε ξανά όλη η εκκλησία, σε μεγαλύτερες αυτή τη φορά, στις σημερινές της διαστάσεις). Οι εργασίες ολοκληρώνονται το 1730, επί Επισκόπου Ζαχαρίου, με την αγιογράφηση του ιερού ναού, έργο των Γιαννιωτών αδελφών Νικολάου και Θεοδώρου. Μέχρι το 1747 με 1750 τοποθετούνται το ιερό τέμπλο και όλα τα υπόλοιπα ξυλόγλυπτα μέρη του ιερού ναού. Όλα σχεδόν τα ξυλόγλυπτα καλύπτονται από λεπτό φύλλο χρυσού, ενώ τα φωτοστέφανα των κεντρικών μορφών των τοιχογραφιών καλύπτονται από μονοκόμματες χρυσές πλάκες. Οι τοιχογραφίες του γυναικωνίτη είναι μεταγενέστερες και άλλης τεχνοτροπίας, γεγονός που επιβεβαιώνει την πληροφορία ότι ο γυναικωνίτης χτίστηκε κάποια χρόνια αργότερα από τον κεντρικό ναό. Κατά μία πληροφορία αγιογράφος αυτού του τμήματος της εκκλησίας ήταν ένας λαϊκός αγιογράφος από τη Σαμαρίνα.

Στις αρχές του 20^ου αιώνα ο Μητροπολίτης Φώτιος (1910-1923), σε μία προσπάθεια βελτιστοποίησης του ιερού ναού και επίλυσης κάποιων σημαντικών προβλημάτων της κατασκευής του, ανέλαβε και διάνοιξε με δική του ευθύνη, νέα παράθυρα στη νότια πλευρά της εκκλησίας, στο ιερό βήμα και στην κεντρική κόγχη, κατεδάφισε το τοίχωμα που χώριζε το γυναικωνίτη από τον ανδρωνίτη και επεξέτεινε τη δυτική πλευρά του ορόφου των γυναικών, κατασκεύασε ή ίσως ανασκεύασε το βόρειο νάρθηκα και διάνοιξε το κέντρο της οροφής, όπου και κατασκεύασε δύο ψευδοτρούλους (φανάρια). Η επέμβαση αυτή του Φώτιου στον ιερό ναό θεωρείται εσφαλμένη ενέργεια, που ζημίωσε το ιερό κτίσμα, ιδίως το άνοιγμα του παραθύρου στην κόγχη του ιερού βήματος, που κατέστρεψε την τοιχογραφία της Πλατυτέρας και το άνοιγμα στο κέντρο της οροφής για την κατασκευή των δύο ψευδοτρούλων, που κατέστρεψε την τοιχογραφία του Παντοκράτορα. Η παράτολμη αυτή ενέργεια του Φώτιου, που άλλαξε ριζικά τη μορφή του ιερού ναού, αν και κατακρίθηκε σφόδρα από μεγάλη μερίδα του χριστεπώνυμου πλήθους της πόλης, ήταν ωστόσο αναγκαία, λόγω του χαμηλού της εκκλησίας και του σκοτεινού εσωτερικού χώρου, που ταλαιπωρούσε τους ιερείς κατά την εξάσκηση των ιερών καθηκόντων τους. Ο Φώτιος ήταν γέρος, με σοβαρά προβλήματα όρασης και ο σκοτεινός Άγιος Νικόλαος τον ταλαιπωρούσε πολύ, κατά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας. 

Στις 6 Νοεμβρίου 1926 ο ναός κηρύχτηκε αρχαιολογικό διατηρητέο μνημείο, οπότε έκτοτε καμία αλλαγή εσωτερική ή εξωτερική δεν μπορούσε πλέον να γίνει και δεν έγινε στο ιερό κτίσμα, εκτός από τις απαραίτητες και αναγκαίες εργασίες συντήρησης και αναστήλωσης.

Συχνά κατά τη διάρκεια των χρόνων της λειτουργίας του, φιλοξενώντας βασιλιάδες και σπουδαίους πνευματικούς και πολιτικούς ηγέτες, ο Ιερός Μητροπολιτικός Ναός του Αγίου Νικολάου έγειρε πολλές συζητήσεις περί αντικατάστασης ή έστω επιδιόρθωσής του. Πολλές φορές, κατά τη διάρκεια των χρόνων της Τουρκοκρατίας, με ευθείς ή πλάγιους τις πιο πολλές φορές τρόπους, η Κοζάνη κατάφερνε να εξασφαλίζει από την Υψηλή Πύλη άδειες για την επισκευή της εκκλησίας, αποβλέποντας στην κατεδάφιση του παλιού και στην ανέγερση νέου ναού, συζητήσεις που συνεχίστηκαν και μετά το 1912 και την απελευθέρωση της Κοζάνης. Το 1926 ο ναός κηρύχτηκε αρχαιολογικό διατηρητέο μνημείο, οπότε κάθε σκέψη για κατεδάφιση και εκ νέου ανέγερσή του δεν μπορούσε πλέον να πραγματοποιηθεί. Ωστόσο οι σκέψεις δημιουργίας νέου ναού συνεχίστηκαν, κυρίως λόγω του χαμηλού της εκκλησίας και του σκοτεινού εσωτερικού χώρου, που ταλαιπωρούσε τους ιερείς κατά την εξάσκηση των ιερών καθηκόντων τους. Οι προσπάθειες αυτές έφτασαν σε ένα τελικό στάδιο το 1961 επί μακαριστού Μητροπολίτου Διονυσίου και το έργο ανέγερσης νέου ναού, πάνω από τον παλιό επρόκειτο να ξεκινήσει το 1970, δεν πραγματοποιήθηκε όμως ποτέ, καθώς συντριπτικά μεγάλη μερίδα Κοζανιτών διαφώνησε, κυρίως για την τύχη του καμπαναριού, διότι το πρόπλασμα που είχε εκτεθεί προέβλεπε την κατεδάφισή του και την ανέγερση νέου, μικρότερου στο βορειοδυτικό άκρο του ναού.

Το 1986 πραγματοποιήθηκε η αποξήλωση, ο καθαρισμός και η κατασκευή νέας στέγης και ο καθαρισμός των τοιχογραφιών, που είχανε μαυρίσει από τα χρόνια και την αιθάλη των κεριών, που μέχρι πρόσφατα οι πιστοί άναβαν μέσα στο ιερό ναό κι όχι στον πρόναο, όπως σήμερα συνηθίζεται. Η αποκατάσταση του καμπαναριού άρχισε το 1995 με ευθύνη του Δήμου Κοζάνης και ολοκληρώθηκε κατά ευτυχή συγκυρία λίγο πριν τον απρόσμενα μεγάλο για την περιοχή μας σεισμό των 6,6R της 13^ης Μαΐου 1995.

ΤΟ ΚΑΜΠΑΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ 

Άδεια ανέγερσης κωδωνοστασίου δόθηκε το 1728 επί Σουλτάνου Αχμέτ Γ΄ για ν’ αποκτήσει η εκκλησία «σήμαντρα σιδερένια και ξύλινα». Προγενέστερα, το 1721 με την ανακαίνιση (μάλλον εκ θεμελίων νέα ανέγερση) της εκκλησίας είχαν τοποθετηθεί σ’ αυτή μεγάλες καμπάνες, αλλά ο ήχος τους ενοχλούσε τους μουσουλμάνους κατοίκους των τριγύρω από την πόλη χωριών, οι οποίοι ζήτησαν και πέτυχαν την απαγόρευση της κωδωνοκρουσίας. Ένα σουλτάνικο φιρμάνι του 1729 απαγορεύει στους Κοζανίτες να χρησιμοποιούν καμπάνες, αλλά επιτρέπει τα σήμαντρα. Ωστόσο για πολύ λίγο χρόνο χρησιμοποιήθηκαν μόνο τα σήμαντρα. Η απαγόρευση σύντομα ξεχάστηκε και οι Κοζανίτες ξαναχτύπησαν τις δύο βροντερές καμπάνες όταν, το 1730, ιστορήθηκε η εκκλησία. Από τότε δεν φαίνεται να σταμάτησαν να χτυπούν οι καμπάνες στην Κοζάνη, τοποθετημένες τότε σε ένα μικρό κωδωνοστάσιο δίπλα στην εκκλησία3. Την εποχή που δεν επιτρεπόταν η κωδωνοκρουσία και καθώς ο ήχος των σημάντρων δεν έφτανε αρκετά μακριά, οι πιστοί καλούνταν στις θείες λειτουργίες από το νεωκόρο ή ειδικό κράχτη. 

Το 1855 οι Κοζανίτες αποφασίζουν να χτίσουν ένα ψηλό και επιβλητικό καμπαναριό, τετράγωνο, εμβαδού 42 m², ψηλότερο τότε και μέχρι πρόσφατα από κάθε άλλο κτίριο της πόλης, με προσανατολισμό τέτοιο, ώστε κάθε μία από τις τέσσερις πλευρές του ν’ αντιστοιχεί σ’ ένα από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα με 6 ορόφους και 26 μέτρα ύψος, για την εποχή του πύργος σωστός, από τον κάλφα (= πρωτομάστορα) Ανδρέα από τη Σέλιτσα (= τη σημερινή Εράτυρα του Βοΐου), όπως μαρτυρεί και η επιγραφή στον ανατολικό τοίχο του ισογείου, επάνω και δεξιά. Το καμπαναριό, που είναι από τότε και μέχρι σήμερα εμφανές σημείο και σήμα κατατεθέν της Κοζάνης και δεν κατάφεραν να λαβώσουν ή να ταράξουν ούτε ο πόλεμος του 1940, ούτε ο βομβαρδισμός της πόλης από τα γερμανικά στούκας τον Απρίλη του 1941, που ισοπέδωσε ολοκληρωτικά το δεύτερο όροφο του Δημαρχείου δίπλα, ούτε ο μεγάλος σεισμός των 6,6R το Μάιο του 1995.

Το πρώτο μέρος του κωδωνοστασίου χτίστηκε, όπως βεβαιώνουν και οι εγγράμματες αναφορές στις τέσσερις όψεις του, το 1855 με συνολικό κόστος 62.152 γρόσια και 37 παράδες, χρήματα που αρχικά είχαν συγκεντρωθεί για την ανέγερση γυμνασίου και η παροχή τους στην κατασκευή του καμπαναριού ξεσήκωσε πολλές διαμαρτυρίες. Στην κορυφή του τρούλου, αντί σταυρού, που απαγορευόταν (αν και οι Κοζανίτες στην αρχή προσπάθησαν και για λίγο καιρό πέτυχαν να παραβλέψουν την απαγόρευση4) τοποθέτησαν ένα μεταλλικό περιστέρι με ανοιχτές φτερούγες, που από μακριά έδινε την εντύπωση σταυρού.

Το 1904 οι Κοζανίτες καταφέρνουν, με τη βοήθεια συνεισφορών συμπατριωτών τους στη Θεσσαλονίκη -στη μακεδονική πρωτεύουσα έδρευε πάντα, ακόμη και πριν την απελευθέρωση και μέχρι σήμερα, μία πολυπληθής και ιδιαίτερα δραστήρια κοινότητα Κοζανιτών- να αποκτήσουν μία τεράστια καμπάνα, βάρους πολλών οκάδων, την οποία βιαζόταν να τοποθετήσουν στο κωδωνοστάσιο για να ακούγεται ο ήχος της από μακριά. Έστειλαν τότε επιστολή προς τον Μητροπολίτη Κωνστάντιο, ο οποίος, σα μέλος της Ιεράς Συνόδου, βρισκόταν την εποχή εκείνη στην Κωνσταντινούπολη και τον πληροφορούσαν για τη βιασύνη τους να τοποθετήσουν στο καμπαναριό τη νέα μεγάλη καμπάνα. Ο Κωνστάντιος τους προέτρεψε να μη βιαστούν και να περιμένουν μέχρι να γυρίσει και ο ίδιος στην Κοζάνη το Μάρτιο του 1905 για να είναι παρών στην πρώτη κρούση της και ν’ αποφευχθούν πιθανόν δυσάρεστα επεισόδια από πλευράς των Τούρκων της περιοχής.

Το πρώτο ρολόι του κωδωνοστασίου, μίας μόνο όψεως, ήταν δωρεά του Ηλία Κουτσιμάνη και τοποθετήθηκε στην ανατολική πλευρά κάποια στιγμή πριν το 1867 (χρονιά θανάτου του δωρητή του). Το 1939 προστέθηκε ο έβδομος όροφος, όπου και τοποθετήθηκε το νέο ρολόι τεσσάρων όψεων, δωρεά του Κωνσταντίνου Μαμάτσιου, άξιου τέκνου και μεγάλου ευεργέτη της πόλης, μεγίστου δωρητή και κατά την ανέγερση του Μαμάτσειου Νομαρχιακού Νοσοκομείου Κοζάνης, που φέρει τιμητικά το όνομά του. Από τότε οι Κοζανίτες χαριτολογώντας ονομάζουν το ρολόι τους Μαμάτσιο, (το ρολόι μόνο, όχι όλο το κωδωνοστάσιο) το όνομα δηλαδή του δωρητή του και περιμένουν με αγωνία, αλλά και αγαλλίαση κάθε χτύπημά του. Οι πρώτοι χτύποι του νέου ρολογιού των τεσσάρων όψεων ακούστηκαν στις 00:00 της 31^ης Δεκεμβρίου 1939. Τον Απρίλιο του 1941 μετά την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα (6 Απριλίου 1941) και τον βομβαρδισμό λίγες μέρες αργότερα  της Κοζάνης (10 Απριλίου 1941), ο πρώτος όροφος του Δημαρχείου καταστράφηκε ολοκληρωτικά. Από τα θραύσματα η ανατολική και η νότια πλευρά των τριών πάνω ορόφων του κωδωνοστασίου υπέστη επιπόλαια, ανεξίτηλα ωστόσο, τραύματα, το ίδιο όμως παρέμεινε ακλόνητο.

Την ώρα του βομβαρδισμού, το απόγευμα της Πέμπτης 10 Απριλίου 1941, προπαραμονή της γιορτής του Λαζάρου, στην εκκλησία τελούνταν εσπερινός κι ήταν κατάμεστη από κόσμο. Παρότι ο πρώτος όροφος του Δημαρχιακού Μεγάρου δίπλα επλήγει από τις βόμβες και καταστράφηκε ολοκληρωτικά, κανένα από τα θραύσματα δεν έπληξε το κωδωνοστάσιο ή τον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου και οι κάτοικοι μίλησαν αμέσως για το θαύμα του «παππού» τους Αϊ-Νικόλα, που άπλωσε το χέρι του και προστάτεψε την πόλη, όπως την προστάτευε πάντα και δεν άφησε ποτέ ούτε Οθωμανούς, ούτε Εβραίους ή άλλους αλλόθρησκους κατακτητές να εγκατασταθούν στην Κοζάνη, ούτε φυσικές καταστροφές ή ανθρώπινες λεηλασίες να την καταστρέψουν.

Ο Άγιος Νικόλαος αναγνωρίσθηκε ως πολιούχος της πόλης της Κοζάνης με το Βασιλικό Διάταγμα της 9^ης Απριλίου 1953 και φέρει όλα αυτά τα χρόνια της συνύπαρξής μας τον τίτλο του στοργικού και πάντα προστάτη παππού της Κοζάνης.

Κοζάνη, Δεκέμβριος 2011

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.            Βασίλη Αποστόλου. Προτομές – ανδριάντες – μνημεία Κοζάνης.

Εκδ: Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κοζάνης. Κοζάνη : 2006.

2.            Ιωάννη Γιαντσούλη. Ο Πύργος-Κωδωνοστάσιον της Κοζάνης «Έμβλημα ελευθεριάς» και η ιστορία του. ΕΛΙΜΕΙΑΚΑ, Ιούνιος 1988, αρ.τ: 20, σελ. 56-77. Θεσσαλονίκη : 1988.

3.            Ιωάννου Δ. Δημόπουλου. Τα παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά.

Εκδ: Ιερά Μητρόπολις. Κοζάνη : 1994.

4.            Βασιλικής Θ. Διάφα-Καμπουρίδου. Ο Κώδιξ της Επισκοπής Σερβίων και Κοζάνης των ετών 1849-1868.

Εκδ: ΙΝ.Β.Α. Κοζάνη : 2006.

5.            Ελευθερουδάκη Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν. Εγκυκλοπαίδεια.

Εκδ: Ελευθερουδάκης Α.Ε. Αθήνα : 1927.

6.            Στράτου Δ. Ηλιαδέλη. Μακεδόνες απόδημοι στη Μεσευρώπη (1650-1950) – Η συμβολή τους στην οικονομία και στον πολιτισμό.

Εκδ: Υπουργείου Μακεδονίας-Θράκης. Θεσσαλονίκη : 2005.

7.            Του ιδίου. Νεότερα στοιχεία για το Ναό και το κωδωνοστάσιο του Αγίου Νικολάου Κοζάνης. ΕΛΙΜΕΙΑΚΑ, Δεκέμβριος 1997, αρ.τ: 38-39, σελ: 32-53. Θεσσαλονίκη : 1997.

8.            Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων & Κοζάνης. Ημερολόγιον 2005 Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων & Κοζάνης.

Εκδ: Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων & Κοζάνης. Κοζάνη : 2004.

9.            Β.Π. Καραγιάννη. Χρονολόγιο Κοζάνης (1392-1993). ΔΥΤΙΚΟΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, έτος Ζ΄, σελ: 98-112. Κοζάνη : 1996.

10.        Μάκη Καραγιάννη. Το κωδωνοστάσιο του Αγίου Νικολάου. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ, Μάιος 1993, αρ.τ: 64, σελ: 3. Κοζάνη : 1993.

11.        Παναγ. Ν. Λιούφη δ.φ. Ιστορία της Κοζάνης.

Εκδ: ΙΩΑΝ. ΒΑΡΤΣΟΥ. Αθήνα : 1924.

12.        Μαλλιάρης-Παιδεία. Εγκυκλοπαίδεια.

Εκδ: Μαλλιάρης-Παιδεία / Πήγασος Εκδοτική Α.Ε. Θεσσαλονίκη : 2005.

13.        Ζήση Αν. Μπέλλου. Επιγραφικά στοιχεία στον Ι. Ν. Αγ. Νικολάου Κοζάνης. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ ΚΟΖΑΝΗΣ, έτος 27^ο, τόμος 17^ος, σελ: 17-19. Κοζάνη : 2002.

14.        Μιχάλη Παπακωνσταντίνου. Μια βορειοελληνική πόλη στην Τουρκοκρατία-Ιστορία της Κοζάνης (1400-1912).

Εκδ: ΕΣΤΊΑ. Αθήνα : 1992.

15.        Μιχάλη Παπακωνσταντίνου. Σύντομη ιστορία της Κοζάνης. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ «ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ» 1961, τόμος 2^ος, σελ: 47-64. Κοζάνη : 1961. 

16.        ΠΑΠΥΡΟΣ - ΛΑΡΟΥΣ - ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ. Εγκυκλοπαίδεια.

Εκδ: Πάπυρος. Αθήνα : 2005. 

17.        Γιώργου Χαρισίου Παφίλη. Πέμπτη 10^ης Απριλίου 1941 Ημέρα που οι βόμβες έπληξαν το Δημαρχείο Κοζάνης. ΠΡΩΙΝΟΣ ΛΟΓΟΣ, 8 Απριλίου 2006, σελ: 12-13. Κοζάνη : 2006.

18.        Του ιδίου. Το χτύπημα της καμπάνας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. ΠΡΩΙΝΟΣ ΛΟΓΟΣ, 23 Δεκεμβρίου 2005, σελ: 8-9. Κοζάνη : 2005.

19.        Ξανθής Σαββοπούλου – Κατσίκη. Η ιστορία της Κοζάνης μέσα από τα εκκλησιαστικά της μνημεία. ΕΛΙΜΕΙΑΚΑ, Ιούλιος 2007, αρ.τ: 58, σελ. 3-31. Θεσσαλονίκη : 2007.

20.        Σύγχρονο Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας.

         Εκδ: Πελεκάνος. Αθήνα.

21.        Γεωργίου Τσότσου. Οι οικισμοί της περιοχής Κοζάνης-Σερβίων σε κατάστιχο του 1528. ΕΛΙΜΕΙΑΚΑ, Ιούνιος 2010, αρ.τ: 64, σελ. 60-97. Θεσσαλονίκη : 2010.

22.        Γεωργίου Θ. Τσουμή. Κοζάνη, πέτρινη πόλη. ΕΛΙΜΕΙΑΚΑ, Ιούνιος 1993, αρ.τ: 30, σελ. 16-28. Θεσσαλονίκη : 1993.

---

[1] Σύμφωνα με μαρτυρία που διασώζεται στο ανέκδοτο χειρόγραφο οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο Mufassal tahrir defteri αρ.385, που φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη «Κύριλλος και Μεθόδιος» Σόφιας στη Βουλγαρία, καταγράφονται τα φορολογικά έσοδα ενός οικισμού με το όνομα Κιρτόρνη ή Κριτόζιλη ή Άγιος Νικόλας στον καζά Σερβίων. Το χωριό αυτό εκτείνονταν στην κοιλάδα του μέσου Αλιάκμονα στην αριστερή του όχθη από το Σαρτακλή (σημ. Σπάρτο) ως το Ακσακλή (σημ. Λεύκαρα), στην περιοχή των σημερινών οικισμών Σπάρτο, Πύργος, Ανατολή, Βαθύλακκος, Μεσιανή, Ροδίτης, Λεύκαρα. Η διπλή ονομασία του οικισμού πιθανότατα σημαίνει ότι το πρώτο ήταν το όνομα του οικισμού (τοπωνύμιο) και το δεύτερο το όνομα του πολιούχου αγίου, του οποίου ο ναός θα ήταν ιδιαίτερα σημαντικός στην ευρύτερη περιοχή, για να δώσει ένα δεύτερο όνομα στον οικισμό. Το χωριό εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του υπό άγνωστες συνθήκες για να εγκατασταθούν εκεί Γιουρούκοι και ραγιάδες Τούρκοι έποικοι. Ίσως οι κάτοικοι της Κιρτόρνης (ή ένα μέρος τους), εκδιωκόμενοι από τον οικισμό τους με την άφιξη των Γιουρούκων και των Ραγιάδων, να κατέφυγαν στην Κοζάνη. Εκεί εγκαταστάθηκαν ανάμεσα στους προϋπάρχοντες μικροοικισμούς της περιοχής σχηματίζοντας τον κεντρικό πυρήνα της μετέπειτα πόλης γύρω από έναν αρχικό ναό του Αγίου Νικολάου, τον οποίο έχτισαν αφιερώνοντάς τον στο όνομα του εφέστιου αγίου του οικισμού προέλευσης τους. Αν συνέβησαν αυτά, ο ναός του Αγίου Νικολάου Κοζάνης πρωτοκτίστηκε κατά τον 15^ο αιώνα και η ανέγερσή του το 1664 μετά από την άδεια που εξασφάλισε ο Χαρίσης Τράντας, όπως ο Πανάγ. Λιούφης και οι μετέπειτα ερευνητές αναφέρουν, θα ήταν ανέγερση μεγαλύτερου στη θέση του παλαιότερου και προφανώς φθαρμένου, λόγω παλαιότητας ναού. Η παραπάνω υπόθεση ωστόσο παραμένει προς το παρόν ατεκμηρίωτη. (Γεωργίου Τσότσου. Οι οικισμοί της περιοχής Κοζάνης-Σερβίων σε κατάστιχο του 1528. ΕΛΙΜΕΙΑΚΑ, Ιούνιος 2010, αρ.τ: 64, σελ. 60-97).

2 «Η Κοζάνη κατά το Διάταγμα υπήγετο εις τας κώμας και πόλεις τας υπό την δικαιοδοσίαν και προστασίαν της Σουλτανομήτορος· ην δηλ. Μαλικιανές. Το διάταγμα εχορήγει προνομίας τη πόλει, ας εκ των παραδόσεων των αρχαιοτέρων παρελάβωμεν» (Παναγ. Ν. Λιούφη. Ιστορία της Κοζάνης, σελ. 45).

3 Μιχ. Παπακωνσταντίνου. Μια βορειοελληνική πόλη στην Τουρκοκρατία-Ιστορία της Κοζάνης (1400-1912), σελ: 43-46.

4 Οι Κοζανίτες, όταν έχτισαν το καμπαναριό, παρέβλεψαν τις απαγορεύσεις και τοποθέτησαν στην κορυφή του κανονικά σταυρό, γεγονός που όταν αντιλήφθηκε το μουσουλμανικό στοιχείο της περιοχής, δεν μπορούσε φυσικά να ανεχτεί. Διαμαρτυρήθηκε έντονα και απαίτησε να κατέβει αμέσως ο σταυρός. Έτσι, ύστερα από πιέσεις και διαμαρτυρίες του Αγά του Μπουτζακίων προς την Τουρκική διοίκηση, κατάφεραν να κατεβάσουν το σταυρό από τον τρούλο του κωδωνοστασίου, με την προϋπόθεση όμως, που οι Κοζανίτες τους έθεσαν, να χτυπούν ελεύθερα οι καμπάνες. (Γιώργου Χαρισίου Παφίλη. Το χτύπημα της καμπάνας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. ΠΡΩΙΝΟΣ ΛΟΓΟΣ, 23 Δεκεμβρίου 2005, σελ: 8-9).